Is het toeval, of gewoon een fijne neus voor buitenkansjes? Enkele maanden geleden werd 
ik benaderd door een antiquaar met de vraag of ik misschien in het gelukkige bezit was van een boekje uit 1617, dat in Gouda gedrukt was door Jasper Tournay. Als verzamelaar van Goudana zou ik hem misschien verder kunnen helpen, zo luidde zijn redenering. Een cliënt van hem was namelijk al geruime tijd op zoek naar dit zeer zeldzame boekje, omdat het was afgebeeld op een schilderij dat in zijn bezit was. Helaas moest ik hem teleurstellen: ook ik had het boekje niet en als ik er al de hand op kon leggen dat zou ik er niet snel afstand van doen. Een toevalstreffer op het onvolprezen internet bracht mij vorige week echter op het spoor van een exemplaar van dit bijzondere boekje, dat zich aan de andere kant van de wereld bleek te bevinden bij een antiquariaat in Colombia USA. Met een razendsnelle actie en dito postbezorging kon ik het vandaag toevoegen aan mijn collectie Goudana.
Het schilderij waarop het boekje te zien is betreft hoogstwaarschijnlijk een portret van Caspar Brandt, zoon van de bekende geschiedschrijver van de remonstranten, Geraert Brandt. Hij was achtereenvolgens remonstrants predikant van Schoonhoven, Hoorn, Warmond, Alkmaar, Rotterdam en Amsterdam. Het schilderij is van de hand van Jan Verkolje I (Amsterdam 1650 – Delft 1693).
Het enige boekje waarvan de titel op de rug is te lezen, is getiteld Zedich ondersoeck D. Iacobi Arminii, … Op het boecxken, welck D. 
Gvilhelmvs Perkinsivs, … voor eenighe jaren uytgegheven heeft 
vande maniere ende ordre der predestinatie. Het werkje is van groot belang omdat het de schriftelijke weerslag is van de worsteling van Arminius met het theologische vraagstuk van de predestinatie. De oorspronkelijk Latijnse tekst van dit werk werd in het Nederlands vertaald door de Schoonhovense dominee Daniël Wittius. Het was deze kwestie van de voorbeschikking die uiteindelijk tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) bijna uitliep op een burgeroorlog en die ook in Gouda een ware omwenteling in kerk en politiek teweegbracht.
In de hevige partijstrijd in (gereformeerde) kerk en in de politie, die zich in deze jaren voordeed, speelde het gedrukte woord een cruciale rol. Nog niet eerder werd de drukpers zo massaal gebruikt om elkaar te overtuigen van het eigen gelijk en de ander voor rotte vis uit te maken. Het regende pamfletten en schotschriften, maar ook vuistdikke theologische traktaten. Overal, zelfs in kroegen en op trekschuiten, discussieerden boeren, burgers en buitenlui fel over de toen levensbelangrijke vraag wie er in de hemel zou komen, wie er eeuwig verdoemd was en – bovenal – of de mens nog invloed had op deze heilsbestemming. De aanhangers van de door Johannes Calvijn in Geneve ontwikkelde predestinatieleer, in de eerste plaats de Leidse hoogelaar Gomarus, maar ook buitenlandse theologen als de genoemde William Perkins, waren ervan overtuigd dat de mens volledig overgeleverd was aan de wil van God op dit vlak en dat goede werken of gebeden niet hielpen. Hun tegenstanders, onder aanvoering van Arminius vonden dit een hardvochte redenering en waren van mening dat de mens een zekere vrije wil had om de goddelijke genade te aanvaarden of af te wijzen.
In Gouda heerste al vanaf de overgang naar de Reformatie een bijzonder vrijzinnig klimaat, waarbij de afkeer van het stadsbestuur net zo groot was voor de ‘Roomse dan voor de gereformeerde inquisitie’. Tal van tegendraadse denkers en theologen vonden hier een gastvrij onthaal en de drukpersen in de stad draaiden op volle toeren om afwijkende opvattingen uit te dragen. De Zuid-Nederlander Jasper Tournay was de belangrijkste drukker in de stad en bij hem verschenen vele tientallen boeken die elders verboden waren. De meeste door hem gedrukte boeken en pamfletten over de predestinatie gaf hij overigens uit in samenwerking met de boekverkoper Andries Burier, ook al een Vlaming.
Ook het zo naarstig door de antiquaar gezochte Zedich ondersoeck is door het genoemde duo uitgegeven en op het titelblad van zowel het eerste als het tweede deel prijkt het trotste drukkersmerk van Tournay, met een gevleugelde vrouwe Fortuna (zie hieronder op deze website). Ook ik kon het geluk niet op over deze onverwachte vondst.
