Westerhovius als steunpilaar voor een onzekere leerling

Eerder schreef ik al over een in Gouda gedrukt boek van de Leidse hoogleraar theologie, Jacob Arminius, dat zichtbaar was op een zeventiende eeuws schilderij. Onlangs kreeg ik een vraag over een ander schilderij waarop een Gouds boek te zien is. Het betreft een achttiende-eeuws portret van de 13-jarige Nicolaas Arnoldi Knock, in 1772 geschilderd door de Duitse kunstschilder Friedrich Ludwig Hauck (1718-1801). Als zoon van een predikant, zou Knock zich ontwikkelen tot een invloedrijk jurist en bestuurder. Hij werd lid van de Staten van Friesland en werd grietman van Stellingwerf-Oosteynde. Daarnaast was hij een verdienstelijk organist.

Op het schilderij is een nog verlegen jongeman te zien, die voor zijn pose steun zoekt op een dik boek. Hij was op dat moment leerling op de Latijnse School van Leeuwarden. Het werk waarop hij leunt was in die tijd zeer populair op dit type scholen. De titel is te lezen. Het gaat om de comedies van de Romeinse schrijver Terentius. Ook de naam van de bewerker van deze teksten is gedeeltelijk te lezen: “esterhovi”. Duidelijk is dat het hier

gaat om de rector van de Latijnse School in Gouda, Arnoldus Henricus Westerhovius. Die schreef talrijke boeken, waaronder ook diverse werken die bestemd waren voor het onderwijs op deze scholen.

Maar om welke editie van Westerhovius’ Terentius-bewerking zou het hier gaan, zo vroeg de vrager zich af. De editie die verscheen in 1726 onder de titel P. Terentii Afri Comoediae sex, bij de Haagse drukker Petrus Gosse, zal het niet geweest zijn. Deze uitgave bestond uit twee delen, waarmee de kans klein lijkt dat dit de editie was, waarop de jonge man zijn arm heeft gelegd. De volgende uitgave van dit werk uit 1732 verscheen echter wel in één band, ook in Den Haag, maar dan bij Isaak van der Kloot. Dat zal dan ook het boek zijn dat is afgebeeld op het schilderij.

Vergelijking van mijn eigen exemplaar met het geschilderde boek laat goed zien dat dezelfde boeken uit die tijd een heel verschillend uiterlijk konden hebben. Feitelijk kocht de koper een bundel bedrukt papier, dat hij vervolgens bij een boekbinder moest laten inbinden en voorzien van een passende band. Waar bij mijn exemplaar is gekozen voor een perkamenten band zonder versieringen, waarop in nette letters met de hand de titel en de auteursnaam zijn geschreven, is bij het boek van Knock een bruine leren band met goudversieringen te zien en een rood titelschildje, waarop in gouden letters de inhoud van het boek wordt aangegeven.

Het zou heel goed kunnen zijn dat het bij het geschilderde boek gaat om een zogeheten prijsband. Dat waren boeken die de beste leerlingen aan het eind van het jaar uitgereikt kregen. Zo’n prijsband betrof altijd een Latijns- of

Griekstalig boek, ingebonden in een fraaie band, met op het voorplat het symbool of ‘logo’ van de betreffende Latijnse school. De Latijnse school van Leeuwarden gebruikte daarvoor een gekroonde leeuw in goud op donkerrood. Het is niet goed te zien, maar met een scherpe blik lijkt dit wapen ook te zien te zijn op het geschilderde boek. In de prijsband zelf werd op het schutblad dan ook nog een ‘diploma’ geplakt, met vermelding van de naam van de leerling en de reden van uitgifte, ondertekend door de rector van de school.

De ouders van deze dertienjarige jongeman hebben dit bijzondere moment blijkbaar willen laten vereeuwigen door een talentvolle ‘society’-schilder. Het is het moment dat de jongeman weldra het ouderlijk huis zou gaan verlaten om in Groningen rechten te gaan studeren. Zijn liefde voor het orgelspel was toen waarschijnlijk al ontwaakt, want ook daarin bleef hij zich ontwikkelen. Naast Westerhovius bracht hem dat op een andere manier ook in verbinding met Gouda. In 1788 publiceerde hij in Groningen Dispositiën der merkwaardigste kerk-orgelen, welken in de provincie Friesland, Groningen en elders aangetroffen worden, dat beschouwt wordt als een belangrijke aanvulling op de geschriften van de Goudse organist Joachim Hess, die in 1772 en 1772 vele orgels in de Nederlanden beschreef.