De staat van de stad. Historisch Gouda in 2021

Gouda staat aan de vooravond van een historisch jaar. In 2022 wordt herdacht dat de stad 750 jaar geleden stadsrechten kreeg. Ook wordt stilgestaan bij de 500ste geboortedag van Dirck Volckertszoon Coornhert, de in Gouda overleden vrijgeest die grote invloed had op het tolerantiedenken in deze stad. Maar nog steeds hangt corona als een donkere wolk boven alle plannen die met groot enthousiasme zijn ontwikkeld om in het komend jaar deze historische gebeurtenissen feestelijk te vieren. Zo goed en zo kwaad als het ging is dit jaar geprobeerd deze energie vast te houden en door te gaan met de plannenmakerij. Maar de eerste teleurstelling is alweer ingeboekt, nog voordat het feestjaar echt is begonnen. In december moest besloten worden de vierdelige Goudologie-II-leergang over Coornhert en de Goudse Vrijheid, die in januari-februari gehouden zou worden in Cinema Gouda met zeker 220 deelnemers, af te gelasten en door te schuiven naar medio 2022. Nog wel doorgang vond daarentegen een andere naar voren gehaalde festiviteit in het kader van Gouda750, namelijk de officiële aanbieding van de nieuwe stadsgeschiedenis in de Sint-Janskerk.

De opvolger van Duizend jaar Gouda draagt de niet erg originele titel Geschiedenis van Gouda, maar is zeker vernieuwend, niet in de laatste plaats door levensechte reconstructietekeningen van momenten uit de Goudse geschiedenis waarvan geen beeldmateriaal is overgeleverd. Deze (door Henkjan Sprokholt) historisch onderbouwde en dus tijdrovende tekeningen van de hand van Paul Becx zijn kostbaar, maar konden toch worden vervaardigd dankzij financiële steun van het Fonds Gouda750, dat royaal bijdraagt aan de realisatie van de vele activiteiten. Ook de gemeente Gouda draagt zijn financiële steentje bij, in het Fonds, maar ook door middel van een subsidieregeling, bestemd voor eigenaren van monumenten die hun gebouw nog voor het feestjaar een opknapbeurt willen geven. Overal in de stad zijn monumenten met behulp van deze middelen geschilderd, gerestaureerd of anderszins ‘opgepimpt’. Nog nooit heeft de binnenstad er zo fraai bij gelegen.

Dat geldt niet voor de ruïne van wat ooit de Turfmarktkerk was. Het slepende conflict tussen de gemeente Gouda en eigenaar Khalid Boutachekourt kwam in 2021 tot een eind. Nadat de rechtbank oordeelde dat de noodzaak van sloop onder bestuursdwang onvoldoende onderbouwd was en daarmee onrechtmatig, vonden beide partijen elkaar via mediation in een akkoord. De gemeente Gouda moet daarbij diep in de buidel tasten en bijna acht ton aan onkosten overmaken aan de eigenaar te betaling van de onkosten voor de sloop en daaraan gerelateerde activiteiten.

Als de nog lopende bezwaren tegen het aangepaste bestemmingsplan voor deze kwetsbare plek in de historische binnenstad binnenkort ook zijn afgehandeld, kan eindelijk begonnen worden met de ontwikkeling van bouwplannen. Een daarvan is het ‘sluiten van de plint’ met twee historiserend gebouwde woningen, zodat de andere nieuwbouw op het terrein aan het oog wordt onttrokken en zo het bijzondere karakter van Gouda’s mooiste straat, de Turfmarkt, niet wordt aangetast. Boutachekourt gaat daarbij niet over een nacht ijs, want hij is geregeld te vinden in het Streekarchief Midden-Holland om de ontstaansgeschiedenis van het gebied in kaart te brengen en mee te laten wegen in zijn plannen.

Op deze belangrijke historische plek stond tot eind zestiende eeuw een groot klooster; van de clarissen. Het zou mooi zijn als de huidige eigenaar zijn oorspronkelijke plan om een herinneringsplek daarvoor te realiseren,

niet is vergeten door al het gedoe. Een unieke bron uit dit klooster dook dit jaar overigens onverwacht op. Auteur dezes kwam een getijdenboek uit 1511 op het spoor, dat ooit in het bezit is geweest van de laatste abdis van dit Goudse clarissenklooster, Marighen Dirckx. Hij wist het te bemachtigen en naar Gouda terug te brengen en schreef er een artikel over in de Tidinge, het tijdschrift van de Historische Vereniging Die Goude. Daaruit blijkt dat Marighen Dirckx een belangrijke rol speelde in een tragisch mislukte poging de stad terug te brengen onder het gezag van de Spaanse koning.

Dat niet alle Gouwenaars enthousiast waren over het nieuwe geuzenbewind van Willem van Oranje blijkt niet alleen uit het verhaal van de Goudse claris. Toch gaat Gouda in het komend jaar met groot enthousiasme ook meedoen aan de viering van de eerste Vrije Statenvergadering in Dordrecht, 450 jaar geleden. Grote aanjager van dit project in Gouda is burgemeester Pieter Verhoeve, die als SGP’er en voorzitter van de Koninklijk Bond van Oranjeverenigingen zijn Oranjegezindheid niet onder stoelen of (kerk)banken steekt. Maar het moet gezegd worden dat hij deze partijdigheid goed weet te compenseren door even enthousiast te spreken over vrijdenkers als Erasmus en Coornhert.

Dit jaar werd ook het hotel in het Weeshuiscomplex geopend, evenals de woningen die er zijn gerealiseerd. De nieuwe eigenaren Sharon en Lennart van Gastel (ook de uitbaters van het museumcafe en de Lichtfabriek) hebben kosten noch moeite gespaard om het Weeshuis in zijn oude glorie te herstellen. Zelfs het fraaie schilderij van de regenten, vervaardigd door Jan Verzijl, laten zij (met financiële steun van de Museumvrienden) zorgvuldig restaureren. Alleen de kleine nieuwe dakkapellen die zijn aangebracht kunnen als minder geslaagd worden beschouwd. Ook de woningen die zijn ontwikkeld in hetzelfde complex (in het oude archiefgedeelte en voormalige Anne de Vriesschool) zijn inmiddels gereed en bewoond.

Ook elders in de Goudse binnenstad zijn enkele verwaarloosde panden fraai hersteld. De kroon wordt wel gespannen door De Oude Bakkery aan de Lage Gouwe. De eigenaar restaureert het totaal vervallen pand op voorbeeldige en zeer zorgvuldige wijze. Andere restauratieparels zijn het winkelpand op de hoek Kleiweg-Turfmarkt (Rituals), waar boven de winkel enkele fraaie wooneenheden zijn gerealiseerd, en het pand aan de andere zijde (Blauwstraat-Kleiweg), waar na fraaie restauratie een bloemen- annex koffie-winkel in is gehuisvest. Tot slot onderging ook de kosterswoning bij de Sint-Jan een ingrijpende restauratie, inclusief de tuin met de motte. De vier panden aan de Turfmarkt-hoek Vrouwesteeg verdienen daarentegen wel een prijs voor de traagste restauratie ooit. Inmiddels wordt er al twaalf jaar door zaterdagsklussers aan gewerkt. Voor het eerst dit jaar toonde de buitenkant haar potentiële schoonheid in bijzonder zonlicht.

Veel personele wisselingen in de kringen van historische instellingen en verenigingen vielen er dit jaar te noteren. Die Goude-voorzitter Gerad van Ham trad af en werd opgevolgd door Ronald Verkuijl. Beiden zijn geen historicus, maar wel verknocht aan de binnenstad. Verrassend was het toch snelle vertrek van Marc de Beyer als directeur van Museum Gouda. Het komende jaar zou hij zijn meesterproef afleggen met de grote expositie van altaarstukken in de Sint-Janskerk, maar hij kon de lokroep van het eerbiedwaardige Teylersmuseum in Haarlem niet weerstaan en vertrok. Waarschijnlijk mede met het oog op het komende jubeljaar wist de Raad van Toezicht van het museum razendsnel een opvolger aan te trekken, in de persoon van Femke Haijtema (1977), voorheen werkzaam als directeur Tentoonstellingen en Publiekszaken bij het Fries Museum en Keramiekmuseum Princessehof.

Femke Haijtema en de medewerkers van Museum Gouda staan voor de zware klus om de Sint-Jan voor enige maanden om te toveren tot de kerk zoals zij was voor de doorvoering van de Reformatie. Voor dit project, dat wordt gerealiseerd in nauwe samenwerking van Stichting Sint-Jan, is een wetenschappelijke begeleidingscommissie ingesteld. Haar adviezen en minutieus historisch onderzoek van Koen Goudriaan (emeritus hoogleraar Middeleeuwen van de VU in Amsterdam en Goudakenner) moeten bijdragen aan en betrouwbare reconstructie. Tegelijkertijd worden in de Gasthuiskapel de cartons (ontwerptekeningen) van Goudse Glazen uit die tijd getoond. Als de voortekenen niet bedriegen, zal dit een tentoonstelling worden die tot over de landsgrenzen opzien zal baren.

Ook streek- (en stads)archivaris Sigfried Janzing vertrekt. Na twintig jaar leiding te hebben gegeven aan het archief heeft hij het stokje overgedragen aan Coretta Bakker-Wijbrans, die zelf ook al twee decennia bij dit archief werkzaam is. Geen echte vernieuwing dus. Hopelijk wordt er onder haar leiding nu echt vooruitgang geboekt in de verdere digitalisering van het archief, die tot op heden ver is achtergebleven bij wat andere archieven op dit vlak presteren. Ook de website heeft dringend vernieuwing nodig.

Ook in 2021 werd Gouda weer verrijkt met een aantal interessante nieuwe boeken over haar historie. Naast de al eerder genoemde nieuwe stadsgeschiedenis verscheen een opmerkelijk origineel fotoboek van Jeroen Bakker, waarin Gouda in 750 foto’s wordt belicht. Van een andere aard, want inhoudelijk zeer sterk waren ook drie detailstudies die het licht zagen. Erik Kooistra, bij velen bekend als begeleider van de Goudologiecursus, presenteerde een studie naar de bombardementen op Gouda in de Tweede Wereldoorlog. Goudoloog Remco van Gastel verraste met een gedegen studie van de biergeschiedenis van Gouda, de basis van de Goudse welvaart. Tot slot werd voor het eerst ook een boek gewijd aan waarschijnlijk Gouda’s grootste politicus-diplomaat aller tijden, Hieronymus van Beverningk, geschreven door Wout Troost.

In 2021 werd ook weer op een aantal momenten pijnlijk duidelijk dat de klimaatverandering ook directe gevolgen heeft voor Gouda. Met name de frequenter voorkomende regenbuien leiden tot forse wateroverlast, niet in de laatste plaats omdat in de jaren vijftig en zestig een aantal belangrijke grachten zijn gedempt. Het water moet toch afgevoerd worden en zoekt dan op andere manieren een uitweg, met schade voor menig pand en straat in de oude binnenstad tot gevolg.

Een bijkomend probleem is de bodemdaling. Die vindt in heel Holland plaats, maar in Gouda – grotendeels gebouwd op inklinkende veengrond – in het bijzonder. Naar oplossingen voor dit probleem, dat ervoor zorgt dat heipalen bloot komen te liggen, gaan rotten en tot verzakking van woningen leidt, wordt intensief gezocht. Om die reden heeft Gouda sterk gestreefd naar een expertisecentrum bodemdaling, dat overigens gevestigd zal worden in de monumentale Gouwekerk. Een gewaagd experiment waarvoor in 2021 werd besloten is een afschotting van het water in de Turfmarkt en omgeving en een geleidelijke daling van het waterpeil in deze gracht. Dit alles ondanks sterke weerstand van een deel van de bewoners en van het Watergilde van Die Goude. Het is niet te hopen dat de Turfmarkt na het debacle rond de kerk straks ook een waterpeildebacle gaat meemaken.

Volkomen onverwacht was op 21 september van dit jaar het overlijden van oud-voorzitter van Die Goude en redacteur van de Tidinge, Adri van den Brink, op 68-jarige leftijd. Deze emiritus-hoogleraar Landschapsontwikkeling in Wageningen was de afgelopen jaren zeer actief met het bestuderen van de Goudse watergeschiedenis. De ‘biografie van de Gouwe’ zal door zijn ontijdig overlijden helaas het licht niet meer zien.

Op het vlak van de archeologie viel het afgelopen jaar met name een project op dat werd uitgevoerd op het Bolwerk, nabij de vroegere Potterspoort. Op de plek waar nu een zorgcomplex verrijst konden de archeologen in betrekkelijk korte tijd enkele bijzondere ‘tijdlagen’ blootleggen, waarbij zij ook diverse overblijfselen aantroffen van pottenbakkerijen. Daaruit blijkt dat de naamgeving van de poort inderdaad te maken had met het ambacht dat in de directe nabijheid werd beoefend. Een andere bijzonderheid was het naar boven halen van 750-jaar oude klei nabij het onderkomen van Golda Achter de Kerk, bedoeld om een kunstenares in staat te stellen een 750 jaar oud potje te bakken voor het komende feestjaar.

Uit die vroege ontstaanstijd van Gouda wist de in het uiterste puntje van Limburg woonachtige historicus Bart Ibelings ook een spectaculaire ontdekking naar boven te halen. De stadszegel uit 1321 die hij vond, was bijna zeventig jaar ouder dan de tot nu toe oudst bekende zegel. Bijzonder fraai op dit zegel zijn de golfjes in het midden, die de rivier de Gouwe verbeelden die de stad door midden deelt. Zo vlak voor de start van Gouda750 was dit een zeer bijzondere vondst, die ons helpt de schijnwerpers vanaf morgen vol te zetten op de rijke Goudse geschiedenis.