Vandaag, 29 oktober, is het de sterfdag van Dirck Volckertszoon Coornhert. Op die dag in 1590 overleed hij in zijn huis aan de Oosthaven na een arbeidzaam en vooral ook roerig leven. Met zijn ideeën voor de vrijheid van consciëntie en de vrijheid van godsdienst stond hij aan de wieg van de zogeheten Goudse Vrijheid, een voor Nederland unieke episode uit de geschiedenis waarin en stad principieel en consequent koos voor tolerantie en de poorten opende voor mensen die om hun opvattingen elders vervolgd of verjaagd werden. Ook Coornhert trof dit lot en werd met open armen ontvangen in Gouda, waar hij kon denken, schrijven en laten drukken wat hij wilde. Volgend jaar, 1522, is het vijfhonderd jaar geleden dat Coornhert in de Warmoestraat in Amsterdam geboren werd. Deze ‘verjaardag’ is voor Historische Vereniging die Goude (onder de paraplu van en gesponsord door Gouda750) aanleiding uitgebreid stil te staan bij zijn betekenis voor Gouda. Dat wordt gedaan met een keur aan activiteiten. Het Coornhert500-jaar zal op zijn sterfdag 29 oktober 2022 worden afgesloten met een grote Coornhertherdenking in de Sint-Janskerk, de plek waar hij ook begraven is en waar Glas 1 kleurrijk en indringend uitdrukking geeft aan zijn voornaamste boodschap: de Vrijheid van Consciëntie.
Hieronder wordt een overzicht gegeven van de diverse evenementen die in het kader van Coornhert500 worden voorbereid. Daaraan vooraf gaat een korte uiteenzetting van de vier aspecten van Coornherts leef- en denkwereld, die gebruikt zullen worden als ordenend principe om de betekenis van deze veelzijdige filosoof, theoloog, graveur, toneelschrijver, muzikant, dichter en nog veel meer helder voor het voetlicht te brengen.
De (im)perfecte mens
Coornhert heeft nooit een eigen ‘leer’ willen uitwerken. Toch worden zijn religieuze opvattingen aangeduid met een ‘-isme’: het perfectisme. Hij was de overtuiging toegedaan dat God wil dat alle mensen in dit leven zalig worden. Hij zette zich hiermee af tegen het leerstuk van de erfzonde, zoals
dat geleerd werd in de katholieke en protestantse Kerk. Het idee achter de erfzonde is dat de mens, na Adams zondeval in het paradijs, zondig geboren wordt. De mens kan in dit leven niet zonder zonde zijn en mag slechts in het hiernamaals hopen op vergiffenis. Coornhert keert zich tegen deze opvatting. De ware erfzonde is volgens hem ‘het aanleren van het slechte’ De mens is volgens Coornhert wel degelijk zelf in staat het goede te leren en zo zalig te worden. Deugd en zonde komen volgens hem voort uit de ‘vrije wil’.
In zijn ogen kan de mens in dit leven Gods genade ontvangen door zich naar Hem te richten en Zijn geboden te gehoorzamen. Dat wil zeggen dat de mens God moet eren en anderen behandelen zoals hij zelf wil worden behandeld. Deugdzaam handelen zal door God worden beloond. Elke mens heeft volgens Coornhert dus in principe de mogelijkheid om de staat van perfectie te bereiken. Zonde komt volgens hem voort uit domheid. De oplossing ziet hij dan ook in de ‘rede’. Door te begrijpen wordt een mens deugdzaam. Tegenstanders van hem bespotten hem wel eens met de bewering dat Coornhert zelf nagenoeg perfect zou zijn, “op een vingerkootje na”.
Vanuit dit mensbeeld schreef Coornhert onder meer de allereerste Nederlandse ethica; Zedekunst, dat is wellevenskunste, waarin hij een handreiking biedt voor een deugdzaam leven. Zijn opvatting over de imperfecte mens brengen hem ook tot het schrijven van een geschrift waarin hij zich keert tegen de uitzichtloosheid van het gevangenisbestaan voor ‘zondaars’. In Boeventucht ontwikkelde hij ideeën hoe gevangenen weer van nut konden worden voor de maatschappij door hen te laten werken.
De scheppende mens
Coornhert probeerde zijn ideeën niet alleen in theologische en filosofische geschriften te verspreiden, maar ook op een meer beeldende wijze. Hij was een vaardig graveur en zette zijn etsnaald nadrukkelijk in om zijn opvattingen over zonde en deugdzaamheid, over de imperfecte en de perfecte mens en over tolerantie in gravures voor het voetlicht te brengen. Het resultaat bestond uit – in hedendaagse ogen – tamelijk moralistische prenten, waarop een soort ‘supermensen’ werden afgebeeld: met perfecte lijven en proporties. Op die manier probeerde hij zijn ‘perfectisme’ ook bijna fysiek in beeld te brengen. Hetzelfde deed hij in de diverse toneelstukken die hij schreef; hierin speelden zelfden ‘echte’ mensen de hoofdrol, maar figuren die bepaalde deugden en ondeugden verbeelden. Het zijn moralistische stukken, die zonder eigentijdse bewerking nauwelijks meer te begrijpen zijn voor de moderne mens.
De (in)tolerante mens
Coornhert was een onvermoeibaar strijder tegen intolerantie. Hij was principieel van mening dat mensen niet gedwongen konden en mochten worden iets te vinden of te geloven. Vandaar dat hij steeds opnieuw ten strijde trok tegen personen, groepen en instanties die hij ervan verdacht die vrijheid van consciëntie (geweten) met voeten te treden. Zo keerde hij zich als medestander van Willem van Oranje bijvoorbeeld al vroeg tegen het geweld van de geuzen, daagde hij gereformeerden uit vanwege hun onverdraagzaamheid en kerkelijke tucht en viel hij de hoogleraar Justus Lipsius fel aan over diens opvatting dat de overheid ketters zou mogen doden in het belang van de vrede en rust in een land. Coornhert was zo compromisloos in de bestrijding van degelijke opvattingen, dat hij soms intolerant in zijn tolerantie was. Zijn denkbeelden over vrijheid van consciëntie hebben grote invloed gehad op het Goudse stadsbestuur, dat dit begrip van gewetensvrijheid decennialang hanteerde als politieke beginselverklaring.
De vluchtende mens
Met zijn opvattingen kwam Coornhert steeds opnieuw in botsing met kerken en overheden. Hij raakte zelfs in gevangenschap in de gevangenpoort in Den Haag. Tot twee keer toe moest hij dan ook vluchten naar het buitenland (Emden, Wezel), omdat hij moest vrezen voor zijn leven. Zelfs toen de jonge Republiek der Verenigde Nederlanden in wat rustiger vaarwater was beland en hij veilig kon terugkeren, werd zijn aanwezigheid niet overal op prijs gesteld. Vaak werd hij gezien als een onruststoker, die de openbare rust en orde in gevaar bracht door bijvoorbeeld publiek het debat te zoeken met zijn tegenstanders. Om die reden werd hij in 1588 de stad Delft uitgezet. Dat was voor Gouda de reden hem van harte uit te nodigen om naar deze stad te komen, omdat hij daar kon schrijven wat hij wilde en kon laten drukken wat hij wilde. Daarmee vonden Coornhert en Gouda elkaar op principiële gronden en werd Gouda niet alleen de plaats waar hij zijn laatste twee levensjaren doorbracht en werd begraven in de Sint-Janskerk, maar ook de stad die het dichtst bij zijn idealen kwam: Gouda is de Coornhertstad bij uitstek geworden, de stad bij uitstek om zijn 500ste geboortedag groots te vieren.
ACTIVITEITEN
Wat?: Goudologie II Coornhert en de Goudse Vrijheid
Waar?: Cinema Gouda
Wanneer? 22 en 29 januari 2022, 5 en 12 februari 2022 van 10-12 uur
Zoals eerder gedaan rond Erasmus, zal het Historisch Platform een voortgezette Goudologie II-cursus aanbieden, die geheel gewijd zal zijn aan Coornhert en de doorwerking van zijn gedachtegoed in Gouda. Tijdens vier opeenvolgende zaterdagochtenden zullen vooraanstaande sprekers hun licht laten schijnen over de invloed van Coornhert op de libertijnse koers in Gouda, met aandacht voor Erasmus als zijn wegbereider, Coornhert, zijn drukker Jasper Tournay, het Goudse stadsbestuur en de remonstranten als zijn geestelijke ‘erfgenamen’. Sprekers zullen zijn: Mirjam van Veen, Paul Abels, Silke Muylaert, Gertjan Glismeijer, Jaap Gruppelaar, Johan Koppenol en Pieter Verhoeve.
Inschrijving mogelijk via www.historischplatformgouda.nl
Partners:
- Historisch Platform Gouda
- Historische Vereniging Die Goude
- Gouda750
Wat?: Kraamkamer van de Vrijheid
Waar?: Remonstrantse Poortgebouwtje in de Keizerstraat
Wanneer? 16 april – 29 oktober 2022
In de Keizerstraat, op de hoek met de Hoge Gouwe, is achter een doorgaans gesloten poort een door bomen geflankeerd oprijlaantje met aan het eind een negentiende-eeuws poortgebouwtje van wat eens de Remonstrantse Kerk van Gouda was. Hier kerkten vanaf ongeveer 1630 de Goudse aanhangers van Arminius, die in 1619 de Sint-Janskerk hadden moeten verlaten nadat hun beschermheren (het zittende stadsbestuur) onder dreiging van geweld door stadhouder prins Maurits waren afgezet en hun vrijzinnige opvattingen waren veroordeeld door de Synode van Dordrecht. De rechte lijn die er in Gouda liep tussen Erasmus, Coornhert en deze remonstranten, werd daarmee na een halve eeuw abrupt afgekapt. Kerk en politiek in Gouda kwamen daarna in degelijk orthodox-gereformeerd vaarwater en de vrijzinnigheid verschrompelde tot de kleine aanhang die in dit kerkje bijeen kwam (en tegenwoordig in de Joostkapel aan de Lage Gouwe).
Nadat de remonstranten het kerkgebouw in de tweede helft van de 20ste eeuw verlieten, werd het kerkje eerst een autobandenhandel en daarna afgebroken. Alleen het poortgebouwtje bleef staan. Dat werd midden jaren 80 voor 1 gulden met onderhoudsplicht verkocht aan de architect Hans Verwey. Die heeft het gerestaureerd en in gebruik genomen als kantoor. Hij heeft het gebouwtje ondergebracht in een stichting om het in de toekomst een culturele bestemming te geven.
Buiten zullen enkele grote borden worden opgehangen met informatie over Coornhert, de Goudse Vrijheid en de remonstranten. Onder deze ‘bomenkathedraal’ komt op een sokkel ook een grote buste te staan, gemaakt door de uit Gouda afkomstige kunstenaar Niek Tom. Binnen is een kleine Coornhert-expositie, die vorm en inhoud geeft aan het kraamkamer-idee. Hier worden schilderijen getoond, oude boeken, penningen, prenten van Coornhert en afbeeldingen van andere Goudse vrijdenkers.
Partners:
- Stichting Remonstrants Poortgebouw
- Historische Vereniging Die Goude
- Gouda750
Wat?: Coornhertwandeling
Waar?: Binnenstad Gouda
Wanneer? 12 maart en 29 oktober. Op aanvraag heel 2022
In de Goudse binnenstad zijn diverse plekken die herinneren aan Coornhert en andere vrijgeesten uit het einde van de zestiende en begin zeventiende eeuw. Het Remonstrantse Poortgebouw, de Kraamkamer van de Vrijheid, ligt vlakbij al deze plekken Te denken valt aan het Coornhertmonument op het stadhuis, het pand van zijn ‘lijfdrukker’ Jasper Tournay, de plek van het Goudse tuchthuis (geïnspireerd op zijn Boeventucht), het sterfhuis van Coornhert aan de Oosthaven, zijn grafsteen en Glas 1 in de Sint-Jan. De wandelingen zullen plaatsvinden onder de deskundige leiding van Goudse stadsgidsen.
Partners:
- Het Gouds Gidsengilde
- Historische Vereniging Die Goude
- Stichting het Remonstrantse Poortgebouw
Wat: Toneelstuk
KIEZEN DOET VERLIEZEN
Coornhert maakt de balans op van zijn leven
Voorafgegaan door:
DE TWEE BEDELAARS Een rederijkers-tafelspel
Waar?: Sociëteit de Reünie, Oosthaven
Wanneer? 27 augustus en 3, 7 en 10 September 2022
Coornhert was een actief lid van de rederijkerskamer d’ Eglantier in zijn geboortestad Amsterdam. Ook in zijn latere leven schreef hij toneelstukken. De komedie Rijckeman schreef hij al in 1555. Voor 1567 schreef hij zijn bekendste werk: ’t Roerspel (dat pas in 1590 in Gouda voor het eerst in druk verscheen). Lief en Leedt schreef hij tijdens zijn gevangenschap in de Gevangenpoort te Den Haag in 1576, terwijl Abrahams uytgangh, Israel (in 1590 door de Goudse rederijkerskamer De Goudsbloem opgevoerd) en Thien maeghden door hem zijn geschreven in de tijd van zijn ballingschap in Duitsland (na 1572). Deze stukken lenen zich niet voor een eigentijdse uitvoering, omdat ze bol staan van symboliek en verwijzingen die de hedendaagse beschouwer niks meer zeggen.
Toch heeft Coornhert veel betekend voor het vroegmoderne toneel. Daarom zal toneel als uitdrukkingsvorm niet mogen ontbreken in het Coornhertjaar. Samen met Peter Meijer van Eckstein Maatwerk/Theater De Zwaan zal een eenakter opgevoerd worden op de plek waar Coornhert overleed, Sociëteit De Reünie aan de Oosthaven. Daarin zal de grote Goudse vrijdenker terugkijken op zijn leven.
De eenakter met en over Coornhert zal voorafgegaan worden door een zogeheten ‘tafelspel’ van de Goudse rederijkers over twee bedelaars in een bewerking van Gouda-op-Schrift.
Partners:
- Eckstein Maatwerk/Theater De Zwaan
- Historische Vereniging Die Goude
- Sociëteit De Reünie
- Gouda-op-Schrift
- Gouda750
Wat?: Coornhertdebatten
Waar?: Huis van de Stad Gouda
Wanneer? 21 oktober
Coornhert zocht voortdurend het debat met zijn tegenstanders. Het meest bekend zijn de drie publieke debatten die hij hield met de gereformeerde predikanten van Delft, nadat hij hen had uitgedaagd met de provocerende mededeling dat hij kon bewijzen dat de rooms-katholieke kerk de beste was. Deze debatten, die onder strakke regie en regels plaatsvonden, baarden veel opzien in Holland en dreigden tot onrust te leiden. Daarom werden ze uiteindelijk op last van de Staten van Holland stopgezet. Beide partijen kwamen geen millimeter tot elkaar, maar als fenomeen fungeerden deze debatten als oefeningen in tolerantie. Geheel in de geest van Coornhert zal in het Coornhertjaar het debat een belangrijke plaats krijgen.
Met basisscholen zal geoefend worden in debatteren, in lijn met het project De Vreedzame School. Enkele scholen in het voortgezet onderwijs zullen in wedstrijdverband met elkaar de (debat)degens kruisen: Het Coornhert Gymnasium, de Driestar en het Anthonius College – precies de drie stromingen waaromheen Coornhert ook zijn debatten hield (rooms-katholiek, gereformeerd en libertijns) zullen debatteren over actuele kwesties betreffende de vier onderscheiden Coornhert-aspecten. Een uitbreiding van deze drie scholen met enkele onderwijsinstellingen elders uit het land wordt overwogen.
Partners:
- Historische Vereniging Die Goude
- Coornhert Gymnasium
- Driestar
- Anthonius College
- De Brede School
- Gemeente Gouda
- Gouda750
Wat?: De scheppende mens: Kunst in de geest van Coornhert
Galerie De Hollandsche Maagd; Garenspinnerij
Wanneer? september 2022
Scheppen van een nieuwe samenleving (‘making is connecting’) wordt de leidraad voor een aantal creatieve activiteiten.
Coornhert was een vaardig graveur. Tegenwoordig is er bijna niemand meer die werkt met de specifieke techniek die hij destijds hanteerde. De Nijmeegse kunstenaar Sjaak Kaashoek heeft zich deze techniek echter eigen gemaakt en maakt op dezelfde manier gravures. Hij is geïnspireerd door Coornhert en zal diens gedachtegoed in dergelijke prenten vastleggen.
In de Garenspinnerij zal onder leiding van de Goudse kunstschilders Ruud Verkerk en Suzan Schuttelaar ter gelegenheid van het Coornhertjaar ook en levensgroot mozaïek-portret vervaardigen van Coornhert, zoals dat in 2019 ook van Erasmus is vervaardigd.
Ruud Verkerk zal daarnaast leerlingen van het Coornhert-gymnasium in zijn lessen als opdracht geven variaties te maken op het bekende portret van Coornhert van Cornelis van Haarlem.
Partners:
- Galerie De Hollandsche Maagd
- De Garenspinnerij
Wat?: Goudse vluchtroutes
Waar?: Gouda
Wanneer? Hemelvaartsdag (26 mei)
Coornhert was op verschillende momenten in zijn leven een vluchteling. Hij werd elders gastvrij ontvangen, maar wilde (en kon) steeds terugkeren naar zijn land. Ook in onze tijd zijn er nog steeds grote aantallen mensen op de vlucht. Libertum, de voortzetting van het Verzetsmuseum, wil aandacht vragen voor deze schrijnende problematiek met een geheel eigen presentatie in haar nieuwe onderkomen in de Chocoladefabriek.
Tijdens deze vluchtelingenwandeling zullen diverse vluchtelingenverhalen verteld worden. Onder meer het verhaal van Coornhert, van een joodse familie in de Tweede Wereldoorlog en van een Syrische vluchteling.
Partners:
- Libertum
- Streekarchief Midden-Holland
- Historische Vereniging Die Goude
- Stichting 21 maart
- Gouda750
Wat: Grote Coornhertherdenking
Waar?: Sint-Janskerk Gouda
Wanneer? 29 oktober 2022
Op de sterfdag van Coornhert, 29 oktober 2022, zal in de Sint-Janskerk zijn vijfhonderdste verjaardag op grootste wijze gevierd en herdacht worden. Met een gevarieerd programma zullen alle vier inhoudelijke lijnen (De (im)perfecte mens, de scheppende mens, de vluchtende mens en de (in)tolerante mens) voor het voetlicht gebracht worden. Daarmee zal tevens zijn enorme veelzijdigheid worden belicht.
Concept-programma:
* Coornhertlezing(en); kandidaten op later tijdstip te bepalen.
* Debat winnaars kinderdebatten Brede School: wordt apotheose activiteit met Brede School;
* Debat leerlingen middelbare scholen
* Theater De Zaan met toneelspektakel
* Presentatie bibliofiele uitgave Coornhert en de drukpers door de Drukkerswerkplaats
* Muziek uit de tijd van Coornhert: gezelschap onder leiding van Gerben Budding.
* Kranslegging bij grafsteen Coornhert
Partners:
- Historische Vereniging Die Goude
- Sint-Jansstichting
- Gemeente Gouda
