Inlichtingenleiderschap – een term ontleend aan de Angelsaksische intell-literatuur, waarin het wordt aangeduid als Intelligence leadership – vormt het onderwerp van het boek Spionkoppen dat ik in september het licht mocht laten zien. Met deze publicatie heb ik een belofte ingelost die ik deed in mijn oratie ter gelegenheid van mijn benoeming tot bijzonder hoogleraar Governance of Intelligence and security Services aan de Universiteit Leiden. In het boek wordt aan de hand van elf portretten van de opeenvolgende hoofden BVD/AIVD geschetst hoe deze civiele Nederlandse geheime dienst is geleid en hoe deze mannen (vrouwen zijn opvallend genoeg nog niet in beeld geweest om deze organisatie te leiden) zowel binnen als buiten de organisatie hebben gefunctioneerd. Dankzij Mai Spijkers, directeur van uitgeverij Prometheus, is het boek op de markt gebracht door deze grote publieksuitgever, waardoor een brede afzet gegarandeerd is.
Officiële aanbieding van het boek Spionkoppen aan de 12de ‘Spionkop’ Erik Akerboom, in het gebouw van de AIVD in Zoetermeer op 15 oktober 2020
Het schrijven van het boek was voor mij ook min of meer een vorm van Vergangenheitsbewältigung. Als oude-medewerker van de BVD/AIVD (van 1984 tot 2005) en medewerker van de NCTb/NCTV (van 2005 tot heden) heb ik acht van de elf geportretteerde diensthoofden van nabij zien functioneren. Dat had voor deze studie zowel voordelen als nadelen. Voordeel was dat ik zelf al een oordeel had kunnen vormen, dat ik acces had tot de nog levende inlichtingenleiders en ook makkelijker kon spreken met personen uit hun entourage. Voorstelbaar nadeel was dat mijn beelden te gekleurd of vertekend konden zijn door persoonlijke ervaringen. Om die reden was het prettig samen te kunnen werken met twee getalenteerde oud-studenten, David Mendelsohn en Marijn Adams, die delen van het onderzoek voor hun rekening namen en ook concept-teksten schreven. Mede dankzij hun hulp en gesprekken met direct betrokkenen kwamen alle hoofden uiteindelijk scherp uit de verf.
De waarde van Spionkoppen – de titel is een knipoog naar Spy Chiefs een vergelijkbare tweedelige studie in Groot-Brittannië van Christopher Moran – is onder meer dat het een geschiedenis van de AIVD en zijn voorgangers schetst vanuit het perspectief van het hoofd. Daarbij wordt duidelijk dat de inlichtingencultuur in Nederland nog steeds onderontwikkeld is, wat soms leidde tot ondoordachte benoemingen die zorgden voor discontinuïteit en schade aan het beeld en functioneren van de organisatie. Bijzonder is ook dat de lezer zicht krijgt op de interne cultuur, die door de jaren heen gedomineerd werd en wordt door een onderstroom die wars is van externe bemoeienis en openheid.
Arthur Docters van Leeuwen, geïnterviewd tijdens een college aan de Universiteit Leiden in 2019
Vlak voor de verschijning van het boek overleed Arthur Docters van Leeuwen. Dit markante oud-hoofd van de BVD was verantwoordelijk voor de grootste ommezwaai die de dienst in zijn geschiedenis heeft gemaakt. Vandaar dat het portret van hem ook het meest omvangrijk is in Spionkoppen. Ten behoeve daarvan hebben wij onder meer kunnen putten uit enkele gesprekken met hem en twee colleges die hij in Leiden gaf voor mijn leergang ‘Geheime diensten in de moderne context’. Waar ik niet uit heb kunnen putten waren zijn Memoires, die vlak na zijn dood het licht zouden zien onder de toepasselijke titel Een spoor van vernieuwing. nog even hadden we overwogen de manuscripten uit te wisselen, maar gaven er uiteindelijk de voorkeur aan de beide publicaties voor zichzelf te laten spreken. Achteraf bezien is dat ook goed geweest, want beide hoofdstukken over zijn tijd bij de BVD zijn in hoge mate complementair omdat ze vanuit verschillend perspectief zijn geschreven.
Het boek is op 15 september in het gebouw van de AIVD aangeboden aan pas benoemde – twaalfde – hoofd van de organisatie, Erik Akerboom. Hij toonde zich content met het boek en sprak de hoop uit dat er interessante leerpunten uit te halen zijn, die van nut kunnen zijn voor de toekomst van zijn organisatie, die dit jaar op de kop af 75 jaar bestaat. Vanwege de heersende corona-pandemie was een grootschaliger bijeenkomst met het personeel helaas niet mogelijk, zoals het boek ook extern niet kon worden gepresenteerd tijdens publieksbijeenkomsten. Dat gemis werd enigszins gecompenseerd door de aandacht die diverse media schonken aan de verschijning van het boek en de auteur.
