Eerder op deze site is gewezen op het belang van Hollandse tegels als historische bron. Maar er zijn meer aardewerken producten die de historicus kunnen helpen bij het onderzoeken en interpreteren van het verleden. Onlangs verwierf ik een haardsteen
Haardplaat uit 1618 met Bijbelse afbeelding
met opmerkelijke afbeeldingen. Haardstenen dateren uit het einde van de zestiende en zeventiende eeuw, toen huizen nog geheel of gedeeltelijk van hout waren. Het brandgevaar was daardoor groot. In de huizen van meer vermogende burgers werden de wanden van haarden in de huizen daarom bekleed met vuurvaste stenen. Op veel van die stenen zijn met behulp vaneen houten stempel motieven en afbeeldingen aangebracht. Meestal werden deze haardstenen aan de bovenkant bekroond met een grotere sluitsteen. In de zeventiende eeuw verdwenen dergelijke stenen vrij snel weer uit de huizen, omdat ze werden vervangen door gietijzeren haardplaten.
De oude haardstenen zijn in de eeuwen daarna in hoog tempo uit de huizen verdwenen. Vandaar dat ze tegenwoordig tamelijk zeldzaam zijn. De meeste stenen worden aangetroffen bij opgravingen en verbouwingen. Ook mijn exemplaar zou op deze wijze aan het licht gekomen zijn, en wel in Deventer. Nu waren er in de Nederlanden waren er twee belangrijke ateliers waar haardstenen vervaardig werden; in Antwerpen en Utrecht. Beiden produceerden stenen uit fine roodbakkende klei. Er zijn ook zwarte stenen, maar dat zijn negentiende-eeuwse kopieen. De meeste haardstenen bevatten bijbelse en religieuze taferelen, maar ook wereldlijke onderwerpen en personen werden soms afgebeeld. Zowel de dikte en kleur van de steen en de thematiek van de bestempeling, duiden op een Antwerpse oorsprong van de Deventer steen. Utrechtse haardstenen zijn namelijk kleiner en dunner.
Anna van Oostenrijk
De haardsteen toont twee medallions met (deels gesleten) portretten, die gevat zijn in ruiten en halve en kwart-rozetten. Afgaand op de afgebeelde kronen en nog zichtbare delen van het jaartal, 1581, kunnen we vaststellen dat het gaat om niemand minder dan Koning Philips II en zijn vierde echtgenote Anna van Oostenrijk, met wie hij in 1570 in het huwelijk trad. Zij overleed in 1580 en werd slechts 30 jaar. De steen is dus kort na het overlijden van de Spaanse koningin, als een vorm van aandenken, vervaardigd. Dat de steen in Deventer in een huis zou zijn aangebracht, is goed verklaarbaar, aangezien de stad toen nog onder Spaans gezag stond. Uit de licht geblakerde oppervlakte is af te leiden dat de steen ook daadwerkelijk in een functionerende haard heeft gezeten. Deze kleine geschiedenis in klei brengt ons dan ook direct in contact met het roerige verleden van de Nederlandse Opstand.
