Gouda voor de grote groei. Een stadsplattegrond uit 1894

Door de eeuwen heen zijn vele plattegronden van de stad Gouda gemaakt. De oudst bekende, die van Jacobus van Deventer uit 1562, ligt ten grondslag aan de reusachtige maquette die enkele jaren geleden gemaakt werd voor het Museum Gouda. In de eeuwen daarna veranderde er in de kern weinig aan het stratenpatroon van de stad. Kaarten van onder meer Braun & Hogenberg (1585), Guicciardini (1612), Bleau (1650) en Lepelaer (1713) passen bijna naadloos op elkaar. Her en der vond stadsverdichting plaats door het bebouwen van tot dan toe braak liggend terrein of door afbraak vrijgekomen ruimte. De stad bleef letterlijk opgesloten binnen de stadsmuren. Zelfs lange tijd nadat deze muren in het midden van de negentiende eeuw waren afgebroken, werd niet ‘uitgebroken’: er viel weinig neiging te bespeuren om daarbuiten tot bebouwing over te gaan. De grote veranderingen deden zich pas voor in de twintigste eeuw. Tegenwoordig is het oude stadscentrum binnen de singels slechts een kleine kern, die in alle windrichtingen wordt omringd door grote nieuwbouwwijken.

DSC09482

Onlangs verraste mijn lief mij met een relatief onbekende kaart van de stad uit de fase dat Gouda zo ongeveer op de rand stond om die grote sprong ‘naar buiten’ te maken. Deze “Platte Grond van Gouda” stamt uit 1894 en maakt deel uit van een Gids voor Gouda, in dat jaar gedrukt in de “stoomsnelpersdrukkerij” van de firma Koch & Knuttel aan de Turfmarkt in Gouda. Het gidsje was te koop voor het luttele bedrag van 20 cent, waarvoor de lezer dan handzame informatie kon vinden over achtereenvolgens de geschiedenis van de stad (‘Het oude Ter Gouw’), een toeristische wandelroute, de voordelen van Gouda als woonplaats, de inrichting van het onderwijs en wandelmogelijkheden in de omgeving van de stad. Verder bevat de gids praktische informatie als een kilometertabel tot de omringende dorpen, de vertrektijden van de ‘Staatsspoorwegen’ , de stoomtram, de paardentram, de postwagendienst en de stoomboten. Tot slot geven tientallen advertenties een fraaie caleidoscoop van de Goudse middenstand.

Het is met deze beschrijving van de inhoud van de gids duidelijk dat we nog te maken hebben met een stad in de pre-moderne tijd, al zijn er reeds tal van sporen te ontdekken van een nieuwe ontwikkeling die Gouda weldra in de vaart der volkeren zou opstoten. Nadere bestudering van de fraai gekleurde kaart versterkt die indruk. Als we de trein nemen komen we aan op het Station Staats-Spoor. De Vredebest bestaat nog niet, dus de wandeling naar het centrum moet via de Crabethstraat of de Spoorstraat. Aan laatstgenoemde straat ligt aan de linkerhand de Israelitische begraafplaats (hoek Boelekade). Achter deze begraafplaats doemen de contouren op van Sociëteit Ons Genoegen (die later Kunstmin zal heten en nog later de Goudse Schouwburg). Het is een van de vier sociëteiten die de stad op dat moment rijk is. De kaart vermeldt naast Ons Genoegen de sociëteiten van de Reünie (Oosthaven), Vrede Best (Markt) en de Rooms-Catholieke Leesvereeniging (Westhaven).

Aangekomen op de Kleiweg torent aan de linkerkant de Maria Hemelvaarts- of Kleiwegkerk hoog boven de huizen- en winkelrij uit, met vlakbij nog het Oude Vrouwenhuis, ook wel aangeduid als het St. Elisabeth’s Gasthuis.

Foto van de Haven uit de Gids van Gouda uit 1894

Foto van de Haven uit de Gids van Gouda uit 1894

De kerk is op dat moment nog relatief nieuw (gebouwd in 1878), maar zal al in 1964 weer afgebroken worden. Het onderkomen voor bejaarde dames zou nog eerder (in 1938) ten prooi vallen aan de slopershamers. Aan de Markt treffen we de nog steeds bekende monumenten:  Stadhuis, Waag en Arti Legi. Het laatste gebouw is volgens de legenda van de kaart een “Museum van Oudheden”. Dit betreft het stadsmuseum, voorganger van het huidige Museum Gouda, ingericht in 1872 ter gelegenheid van de viering van 600 jaar stadsrechten. Doorlopend richting de Oosthaven komt de wandelaar uit 1894 langs de Gasthuiskapel, die op dat moment dienst doet als “Stads Librije”. Het achterliggende gasthuis is nog in gebruik als ziekenhuis en heet op de kaart het St.-Elisabeth’s Gasthuis, een vergissing omdat het gaat om het St.-Catharina Gasthuis. Verderop aan de Oosthaven ligt het “Israëlitisch  Oude Mannen- en Vrouwenhuis”, het bejaardentehuis voor joodse medeburgers waarvan de bewoners in de Tweede Wereldoorlog op harteloze wijze weggevoerd zouden worden naar de vernietigingskampen.

Lopend in de richting van de Veerstal passeert de wandelaar in die dagen het zogeheten Damesgesticht (ook wel Hoffman’s gesticht geheten) en het Telegraafkantoor. Vanaf de IJsselkade is links de brug naar Haastrecht te zien, met aan de overzijde het terrein van de IJsclub. Aan zijn rechterhand ligt Korte Akkeren, met op de voorgrond “St. Kaarsenfabriek “Gouda”. Ervoor, aan de Schielandsche Hooge Zeedijk liggen een “Excercitie Veld” en een “Criquetveld”, de geboortegrond van de latere voetbalvereniging Olympia. Achter de kaarsenfabriek zien we de Heerenkade (nu Herenstraat), de Tollenskade en de Filipslaan, rondom de Algemeene Begraafplaats. Hier is dan al een bescheiden woonwijk buiten de singels in ontwikkeling. Helemaal aan de andere kant van de stad gebeurt in dezelfde tijd hetzelfde in wat de Kadebuurt ging heten, met vier genummerde kades als zijstraten van de Karnemelksloot. Ertegenover ligt het Militair Hospitaal, een groot gebouw dat later het Belastingkantoor zou worden.

Onze wandelaar is inmiddels via het Houtmansplantsoen, met het “Monument Gebr. Houtman” en uitzicht op het Stoomgemaal de Spieringstraat doorgelopen. Daar treft hij aan de linkerhand het Oude Mannenhuis, ook wel het Willem Vroesenhuis geheten. Er tegenover is het Wees- en Aalmoezeniershuis nog volop in gebruik, terwijl de Jeruzalemkapel na eeuwen nog steeds dienst doet als “Armkamer”, waar de bedeling plaatsvindt aan minvermogende Gouwenaars. De rondgang laat zien dat de oude, feitelijk al uit de Middeleeuwen stammende infrastructuur van sociale voorzieningen, in 1894 nog grotendeels in tact is. Dat blijkt ook aan de Westzijde van de stad, waar op het Bolwerk weliswaar de Gasfabriek nieuwe tijden aankondigt, maar waar dan ook nog steeds het Proveniershuis en een bestedelingenhuis zijn gehuisvest.

Dat de stad daarnaast op dat moment ook nog een volwaardige garnizoensstad is blijkt uit verschillende vermeldingen. Naast de Armenkamer is – in de overblijfselen van het Middeleeuwse Paulusklooster, die in 1942 zouden worden afgebroken om er een postkantoor te bouwen (dat er nooit kwam) – het “Garnizoens Nachtleger- en Kleeding-Magazijn gevestigd. Eerder zagen we al dat Gouda ook een militair ziekenhuis heeft. Al deze voorzieningen zijn bestemd voor de kazerne gelegerde soldaten. Deze soldaten van het 4de regiment infanterie van het 5de batallion, verblijven in het lange gebouw dat is gelegen aan een groot plein, dat later de Varkensmarkt zou gaan heten (en tegenwoordig Nieuwe Markt).

Aangekomen op de Tiendeweg brengt de rondgang de bezoeker bij het oude Doelengebouw, waar ooit de stadsschutterij bijeenkwam, maar waar in 1894 les wordt gegeven in de “Rijks Hoogere Burgerschool”. De andere grote Goudse school, het Stedelijk Gymnasium, later genoemd naar de vrijdenker Coornhert, is op dat moment gehuisvest in het oude stadspaleis van de patriot De Lange van Wijngaarden aan de Westhaven. Op weg terug naar het station wandelen wij over de lommerrijke Houtmansgracht, waar het water schoon genoeg is voor een “Bad- en Zweminrigting”. Aan water is in algemeenheid trouwens geen gebrek in de stad, want wie de Platte Grond van 1894 vergelijkt met die van vandaag ziet in een oogopslag dat er nog veel meer grachten en sloten de stad doorklieven dan nu. De Raam, de Nieuwe Haven, Achter de Vismarkt, de Naaierstraat, het grachtje aan de achterzijde van de Wijdstraat (bij de St.-Jan), het van de Turfmarkt naar de Zeugstraat doorlopende watertje met de St-Anthonybrug; stuk voor stuk waterlopen die in de twintigste eeuw gedempt zouden worden.

Zo geeft een eenvoudige stadsplattegrond een mooi tijdsbeeld van een ontwakende stad bij het ochtendgloren van de moderniteit.

Dit bericht is geplaatst in Nieuws. Bookmark de permalink.

Reacties zijn gesloten.