Jonkheer Adriaen van Swieten, geuzenleider die Gouda aan de zijde bracht van Willem van Oranje
De lokale tv-zender Gouwestad TV is inmiddels een behoorlijk eind op weg om de veertig vensters van de Goudse canon in korte uitzendingen van twintig minuten uit te lichten. De bedoeling daarbij is dat de auteur van het betreffende venster in beeld een toelichting geeft op de persoon, het voorwerp of de gebeurtenis die het venster opent op een belangrijke historische ontwikkeling in de stad. Nadat ik eerder al inkleuring mocht geven aan de vensters van de stadsgeschiedschrijver Ignatius Walvis en de vrijdenker Dirck Volckertsz Coornhert, werden vandaag de opnames gemaakt van het venster over jonkheer Adriaan van Swieten, de geuzenleider die Gouda als eerste grote Hollandse stad aan de zijde van de prins van Oranje bracht.
Op vier locaties in de stad mocht ik het verhaal vertellen. Uiteraard begonnen we op de kop van de Kleiweg, waar ooit de stadspoort stond die op 21 juni 1572 werd geopend voor de geuzen. Daarna kwam het middeleeuwse stadhuis (thans evenementenhal) in beeld, waar Van Swieten een “rauwe ansprake” (Walvis) hield tegen het stadsbestuur. Rauw was de toespraak zeker, waarmee hij de regenten aanspoorde de eed van trouw af te leggen aan Oranje: in zijn van antisemitisme doordrenkte toespraak beweerde hij namelijk dat feitelijk de joden de koning van Spanje en de katholieke kerk hadden opgestookt tegen Holland en dat rechtgeaarde Hollanders daarom moesten breken met Spanje.
Voor de derde episode in het verhaal werd gekozen voor het Houtmansplantsoen, de plek 
aan de Hollandse IJssel waar in 1572 nog een groot kasteel stond en waar de Spanjaarden nog verblijf hielden. Onder bedreiging van enkele oude kanonnen werden deze soldaten gedwongen te vertrekken, waarmee de stad stevig in handen van de geuzen kwam. Van de beloftes aan het stadsbestuur dat zij de katholieken met rust zouden laten kwam in de praktijk niets terecht. Kapellen en kloosters werden geplunderd en in brand gestoken, geestelijken verjaagd en twee paters vonden zelfs een gruwelijke marteldood in de tuin tussen het kasteel en het erachter gelegen Minderbroederklooster, door toedoen van Lumey, een andere – beruchte – geuzenleider die kort daarvoor al de Martelaren van Gorcum op zijn geweten had.
Binnen de stad groeide door deze gewelddaden de afkeer van de geuzen van Van Swieten en Lumey. Er werd serieus nagedacht en gecomplotteerd om de stad weer terug te spelen
Familiewapen van Adriaen van Swieten
in handen van de Spanjaarden. Bij het Vlamingpoortje, gelegen aan het eind van de Vlamingstraat, voltrok zich vervolgens een klein drama. De samenzweerders tegen de geuzen hadden zich verzameld buiten de stad, wachtend op een teken om de stad binnen te komen en te heroveren. De onverwachte aankomst van een vendel Engelse soldaten in de stad gooide echter roet in het eten. Medestanders in de stad trachtten de coupplegers te waarschuwen, door een bode de stad uit te sturen die verkleed als kleermaker een kluwen garen naar hen toe moest brengen, waarin een gecodeerd briefje verstopt zat. In het gedrang bij het Vlamingpoortje liet de zenuwachtige bode de kluwen echter uit zijn handen vallen, die hij vervolgens nogal opzichtig terugeiste. Toen omstanders het draad afwikkelden en het briefje vonden, was duidelijk dat ‘verraad’ dreigde. Sindsdien heette het poortje in de volksmond ook het Verraderspoortje.
Een groot deel van de samenzweerders wist te vluchten, maar twee ongelukkigen raakten in handen van justitie. Zij werden op de Markt onthoofd en gevierendeeld, waarna hun lichaamsdelen op de grote stadspoorten tentoongesteld werden als afschrikwekkend voorbeeld voor iedereen die het in zijn hoofd zou halen nog nieuwe pogingen te ondernemen de stad alsnog terug te brengen onder het gezag van de koning. Vanaf dat moment bleef Gouda stevig in handen van de geuzen.
Na de opnames van het gesproken woord gaat de ploeg – bestaande uit presentatrice Jane ter Steege, cameraman Arie ter Steege en regisseur Nico Habermehl – nu aan het werk met de opnames van zogeheten ‘stills’ van locaties, voorwerpen en documenten en kan de montage beginnen. Ik ben nu al benieuwd naar het eindresultaat.
