Handelinge der Gedeputeerden des synodi in der saecken der kercken des Stichts van Utrecht, 1602

Verslag en bijlagen van het onderzoek dat twee gereformeerde predikanten uit Holland in 1602 instelden naar de kerkelijke misstanden op het platteland van Utrecht. Zie voor de achtergronden en context van dit onderzoek mijn artikel ‘Misbruycken ende papistischen superstitiën’. Hollandse bemoeienis met de Utrechtse kerk rond 1600, in: Oud-Utrecht. Tijdschrift voor de geschiedenis van stad en provincie Utrecht 77 (2004) 99-160

Handelinge der Gedeputeerden des synodi in der saecken der kercken des Stichts van Utrecht, 1602. Hierbij zijn gevoegd verscheydene stucken van de Uytregtse saken en verscheydene brieven al van den jare 1590 en vervolgens dienaengaende geschreven aen D. Caspar Swerink­huysen tot Rotterdam, Joh. Wtenbogaerd in Den Hage, Arnoldus Cornelii ende Wernerus Helmichius tot Delft ende van D. Joh. Ursinus tot Amsteldam, alsmede eenige brieven en stukken rakende Johannes Bergerius ende Joh. Lindenius.

 

 

Handelinge der Ghedeputeerden des synodi in de saecken der kercken van ’t Sticht van Utrecht anno 1602

 

Is bij den ghedeputeerden van beyden den synoden goedtgevonden, dat men de dienaren der kercke binnen Utrecht soude vermaenen in ’t particulier, teneynde sij bij haere magistraten tot Utrecht mochten aenhouden om de misbruycken, die in ’t Sticht ommegaen, verbetert te worden ende, want sulx sonder classes ende synoden te houden niet en kan geschieden, dat sij om daertoe te coomen arbeyden ende is Boxhornio^[1] ende Casparo Swerinchusio^[2] elck particu­lier dit opgeleydt te doen.

 

Caspar Swerinchusius is op den 7 martii 1601 gewest tot Uutrecht ende heeft beyde Caesarius^[3] vermaent ende aengesproken, doer oude kennisse met Henrico Caesario den ouden, hoe dat de dienaren op den fronteuren vanuuyt Sticht in Hollandt woonende, dagelix claeghen van de misbruycken ende papistischen superstitiën in haeren plaetsen doer de papen van ’t Sticht, dewelcke alle voer predicanten aengesien worden. Ende bekende Caesarius datter veel mis­bruycken wel waren, die se wel wenschten gebetert te zijn, maer dat se daertoe niet en konden komen. Maer seyde Swerinchusius, dat sij met eernste moesten aenhouden ende de Heeren van Uutrecht niet ontsien, al hadden sij Gerhardum Caesarium den jongen in studiis onderhouden, want sulx niet anders dan de suyvere leere te vorderen geschiedt zij, ende dat men op gheenen ondanck en moeste sien. Ende beloofden ’t beste te sullen doen, niettegenstaende dat Mijn Heeren noch de oude saecken in ’t hooft hiengen.

 

 

Swerinchusius hen te kennen ghevende hoe dat sich eenige beclaegden dat bij den dienaren der kercke te Uutrecht niet naegecoomen en wierdt ‘tghene bij D. Corputio zaliger^[4] ende hen tusschen hen ende der kercke met goeden genoegen van de magistraet eertijts gedaen was, overmits het incoomen Bergerii^[5] in der kercke aldaer; claegde Caesarius dat sij veel moeyte met hem hadden ende door hem overal in haere vergaderinghe onvrij waren. Ende vertelde hoe hij Fontanum^[6] beschuldiget hadde van dronckenschap ende overspel, daervan hij eerst ontkendt ende daernae bekent ende schultbekentenisse in den kerckenraedt gedaen hadde. Begheerde oock wel dat de dienaren in Hollant henlieden wilden handt bieden, want de verbeteringe van hooger handt comen moeste.

 

Het is oock Swerinchusius geweest ten selven tijde bij eenige broederen te Uutrecht die hem claegden van den handel Bergerii ende sijne onstichtelickheyt ende dat de broederen in Hol­landt doch ’t beste wilden doen, alsoo ‘tghene bij Corputium ende hem tuschen den dienaren ende der kercke te Uutrecht voor sommige jaren gedaen was, niet en wierde naeghecomen. Gedaen ten huyse bij Steven Jans ende Gerrit Jansz.

 

Ende hadden eenige te Utrecht alreede gehoort dat den 4 novembris 1601 tot Wourden de classis gehouden was ende meynden datter yet hen aengaende verhandelt was, hebbende achterdencken van een diener die aldaer bij eenige zedert den synodo gewest hadde, yet te kennen gegheven was.

 

De Ghedeputeerde van beyden synoden hebben op den 4 decembris 1601, gehoort hebbende ’t rappoort Swerinchusii, hebben met D. Helmichio ende Wtenbogardt dese saecke in communi­catie geleydt ende bevonden datter veel misbruycken vast (?) in ’t Sticht hier ende daer om­gingen onder denghenen die de herders selfs zijn souden ende onder ’t decksel van Reformatie, spruytende uut dien datter noch kerckenraden, classes, noch synoden en zijn ende een ghe­brooken kerckenordeninge den kercken opgedronghen, ende dattet daerom noodich was, hierinne te versien soveel mogelyck tot bevrijdinge van conscientie ende wechneminge des lasterens der jesuyten.

 

Is derhalven geresolveert zijn Excellentie ende den generalen Staten bij remonstrantie te kennen te gheven van deesen saecken, ende den Advocaet copye van de remonstrantie te bestellen teneynde alsoo die van Utrecht in haere instructie zijn Excellentie gegheven, belooft hebben de gereformeerde religie te sullen handhaeven ende houden (‘twelck oock de Generale Staten altijts gedaen hebben ende voorgehouden (?) bij Haere Maiesteyt van Engelandt ende Vranckrijck ende den (?) kercken) dat deselve religie oock suyver mach bewaert, verbetert ende gevordert worden.

 

Is goetgevonden te kennen te gheevene dat de kercken van Hollant genoodtsaeckt werden tot dese remonstrantie:

1. doer den inbraeck der misbruycken op den frontuiren.

2. dat de dienaren van Hollandt eertijts selfs bij de Staten in deser saecke te handelen versocht geweest zijn.

 

3. item dat sij bevinden de dienaren die men in Hollandt ende elders vast onder de discipline niet en kan houden, derwaerts aen hen begheeven.

Ende ofwel de informatie niet politice gedaen en zijn, dat men se nochtans ondersoeckende, deselve sulcx bevinden sal, ende de dienaren die noch vroom zijn in ’t Sticht, hierover claghen ende eenige hen alrede hieromme van daer wech gemaect hebben, in andere plaetsen der kercke te dienen.

 

Aengaende de misbruycken, die best men vermocht heeft, ondersocht zijn, ende de verificatie derselven, daervan is een schrift apart gestelt ende zijn door den Ghedeputeerden van beyden synoden hier ende daer ondersocht ende uutghevonden.

 

Ende wat men verstaen heeft wat goede hope te zijn bij M. Everhardo Pollione, advocaet des Stichts ende eenighe andere goede heeren, soo is gedelibereert ende raedsaem ghevonden, indien men van daer selfs wat beteringe konde vercryghen, dattet wel allerbest vallen soude. Doch moeste dit van hooger handt komen, ende is daerom goetgevonden dat te doen ende midlertijdt de saecke aen deser sijde prepareren.

 

Item is beraedtslaegt of zijn Excellentie in ’t veranderen van de magistraet aldaer, dewelcke geschiedt in octobre jaerlix, yet goedts soude mogen gedaen werden, alsmede dat zijn Excel­lentie wel soude konnen sich verclaren (?) zijn commissie tot quytinge van sijn conscientie niet genoech te zijn tot eere van Godt ende reputatie zijns persoons in zijnen gouvernemente.

 

Is goetgevonden dat men sal letten in de remonstrantie:

1. op de prefatie Gerobuli op ’t boeck Job.

2. dat de predicanten in ’t Sticht geëxamineert ende gesonden worden alleen (?) door eenige predicanten die ’t de Staten belieft.

3. dat de predicanten gesonden worden alleen (?) om te prediken ende daernae op een ander tijdt de sacramenten te bedienen.

4. dat de Staten de predicanten nu hier, dan daer als ’t haer gelieft versenden.

5. item gheen ouderlinghen noch diakenen in den kercken toe en laten.

6. dat se de dienaren sonder redenen verlaten exempel in Ursino ende wederom als ’t haer      gelieft aennemen.

[7] item datter gheen classen noch synoden op peyne van zijn gagie te derven gehouden en worden, noch gheen keckenraedt en is, dan alleen binnen Utrecht.

[8] item dat de dienaren de belofte der kercke ende D. Corputio ende Swerinchusio gedaen niet nae en comen, maer ’t contrarie gedaen wort blijckende bij ’t incoomen Bergerii.

[9] item Cornelii van Seist ende verlaten Ursini.

[10] item dat Gerobulus een boexken onderhanden hebbe de authoritate magistratus in causus ecclesiae.    

 

Den 1 meye 1602 heeft Wtenbogaerdt gerapporteert hoe dat eenige heeren te Utrecht wel bekenden datter disordre was in haere provintie, maer dat men ’t in Hollant niet al oock en hadde soo men wenschte ende dattet luyden waren, oock hebbende haere humoren ende verhoopte eenen N. Leedenberch dat bij hem noch beter ordre soude volgen dan in Hollant was.

 

Item dat die van Amersfordt, Wijck ende Rhenen waren arbeydende om wederom classem te hebben, waervan al voor 4 jaren bij hen ende dienaren van Utrecht aengehouden was, maer noch niets vercreghen.

 

 

Was oock eenen Eteringus (?) bij Costerum seer gepreesen, ende gevraegt of de kercken van Hollant yet teghen hem hadden, maer wiste Wtenbogardt niet dan dat hij ende eenen Lindenius malcanderen attestatie gegheven hadden. Item dat Lindenius sich voor alle classen verdedigen wilde ende in Vrieslandt om ’t examen wille eens dienaers, drye classen teghen drie waren.

 

Item hadde Wtenbogaert verstaen van Costerio dat die van Utrecht in ’t generale synode wel souden bewilligen, indien andere provincien consentierden.

 

Voorts dat de dienaren van Utrecht een remonstrantie voorhadden om ordre in den kercken ten plattenlande te stellen ende bij Gerobulum eene streckende tot superintendentie geconcipieert was. 

 

Bloos ende Cosijn Jacobs waren geweest bij den kerckenraedt ende hadden geprotesteert over ’t inkomen Bergerii ende dattet accoordt gemaect per Corputium zaliger ende Swerinchusium niet naegecomen wert.

 

Costerius hadde bekendt den kerckenraedt zijn vrijheijt quydt te zijn, want het terstont op ’t stadthuys was wat sij handelen. Wtenbogardt hadde vermaent den jonghen Costerium van zijn protest teghen Bergerium ende van zijn predicatie voor ’t Avontmael, daeraen eenige geërgert waren, ende dat hij zijn devoir wilde doen. Ende alsoo Costerius vraegde wat in der saecke te doen was ende andtwoorde hem Wtenbogardt, dat Bergerius zijn schult bekennen ende het accoordt onderhouden soude worden.

 

Die van Amersfordt bij Pollionem of sij niet goedt en vanden dat sij met de dienaren van Uutrecht een remonstrantie zouden overgheven tot restitutie van de classen ende kercklicke bijeencomsten. Meynde Pollio dat ja, doch dat predicanten uut Hollant haer daermede niet en bemoeijen.

 

Is bij den Ghedeputeerden van beyden synoden ende met advijs Wtenbogartii ende Helmichii een remonstrantie gestelt ende die doorlesen, doch opgehouden tot ter ghelegener tijdt.

 

De misbruycken uut het Sticht vernoomen zijn gepondereert ende in der leere soowel als in den wandel niet bevonden, ende dat niettemin veel papen op den dorpen hier ende daer de pauselic­ke superstitiën noch drijven. Item eenighe dingen verbetert, soo door ’t afsterven van sommige als anderssins. Item overwegen, indien die van Uutrecht souden coomen te verstaen van de remonstrantie der dienaren in Hollant, dattet meer schade dan proffijt soude inbrengen. Item dat de dienaren van Uutrecht selfs een remonstrantie onderhanden hadden.

 

 

Is daerom goedtgevonden dat men bij zijn Excellentie ende den Generalen Staten sal arbeyden om den generalen synodum te houden, tot confirmatie der suyverheyt der leere, ende aenhou­den bij de dienaren tot Amersfordt haer als uut haer selfs te vervoeghen bij de dienaren tot Uutrecht, om haer te onderrichten ende te vernemen, wat van haere remonstrantie zij, oock haerlieden tot het houden van classen ende synoden aenporren, om den Ghedeputeerden des synodi hiervan te verwittigen, ende (wort het raedsaem bevonden) oock de dienaren van Uutrecht op ’t vriendelixte te vermaenen, tot verbeteringe in haere quaertieren te arbeyden, hen t’haerer begheerte alle hulpe presenterende. Maer indien men tot het houden des generalen synodi niet en kan komen alsnoch, ende dat men verstaen sal wat de Uutrechtste remonstrantie opereeren sal, dat men alsdan met een schriftelicke remonstrantie aen zijn Excellentie ende den Generalen Staten versoecken ende den standt der kercken in ’t Sticht te kennen gheven sal, om de misbruycken die aldaer ommegaen op d’alderbeste voeghe te remediëren, ende der begheer­te van verscheyden vroome lieden (die men hoope hiervan gegheeven heeft) te voldoen, van alle ‘twelcke men mondelinge met zijn Excellentie ende den Advocaet gecommuniceert is.

 

Is zekere vraghe van Uutrecht den Ghedeputeerden voorgestelt, te weten of yemandt om de fauten eens dienaers, als men die met alle middelen gesocht heeft tegen te staen, sich evenwel in ’t laetste met verduldicheyt moet begheeven ten gebruycke der sacramenten, of tot der taeffel des Heeren, mits den dienaer belofte doen van beteringe ende de leere suyver gepredict ende de sacramenten bedient worden? Is geandtwoordet achtervolgende ’t ghevoelen Calvini ende Bullingeri ende geadvoyeert. Maer alsoo het coomen der broederen ten Aventmale des Heeren bij soodanige dienaren tot verschoeninge van veele confusiën misbruyct wert ende deselve dienaren niet nae en komen haer belofte om als getrouwe herderen de vervallene saecken der kercken te redresseeren, dat de dienaren daerom eerst het haere behoiren te doen, dattet blijcken moghen ende de broederen daernae ten Aventmale des Heeren komen sullen.

 

Die van Amersfordt hebben aen de Ghedeputeerden des synodi geschreeven om advijs, ‘twelcke hen toegeschreeven ende onderlinge schrijven, blijckende bij de brieven, hinc inde (?) tusschen hen gevallen is.

 

 

 

 

 

 

Mesusen in ’t Sticht ommegaende in den kercken

 

Binnen der stadt Uutrecht

 

1. Joannes Ursinus, dienaer nu te Amsterdam, tot Uutrecht sonder redenen verlaten ende hem zijnen dienst opgeseydt ende eenen Bergerius wederom aenghenoomen teghen ordre ende teghen ’t accoordt, bij Corputium zaliger ende Swerinchusium tusen der kercke ende den dienaren ghemaect, ende niettegenstaende dat bij den kerckenraedt daertegen protest gedaen is worden, also oock bij Everhardum Costerium.

 

 

2. Bergerius, die hem schrijft Berger ab Ebersbergen, dienaer nu tot Uutrecht, wert in den dienste aldaer geduldet, niettegenstaende ten 1. dat hij in den synodo van Gelderlant van den dienste des Woordts is afgestelt; ten 2. dat hij te Rotterdam sich met veel onwaerheyden ende versweeringen sijns selfs verloopen heeft, in zijn saecke dat hij was uut een herberge wel geteert hebbende, sonder den waerdt te betalen doorghegaen; ten 3. dat hij ’t in anderen provincien in den kercken oock met twiste ghemaect hadde; ten 4. in dienste zijnde te Uutrecht kaesen (?) van eenen vriendt om aen eenen anderen te bestellen selfs behouden; ten 5. valsche­lick beschuldicht Fontanum van dronckenschap ende overspel, ende hij (tselfde niettegenstaen­de beleyde certificatiën) stercklick ontkendt ende daernae beleden ende schult bekendt heeft bij zijnen kerckenraedt; ten 6. geldt gehaeldt bij hem voor de weduwe Conchardi^[7] ende ten deele selfs behouden; ten 7. die weduwe Conchardi gheraden ende gebracht tot een valsche obligatie alsof sij hem 90 gl. hadde schuldich geweest, om die bij de Staten te vercrijghen, gemerct dat hij borge was, maer met onwaerheyt, want de weduwe hare juwelen daervoor te pande gestelt hadde, blijckende bij certificatiën; ten 8. geclaeget over die hem quamen te vermaenen, dat se zijnre dienstmaeget de deure over den hals gedrongen hadden.

 

3. Worden in der stadt ende Sticht van Uutrecht gheen classes noch synoden gehouden ende ten plattenlande gheen kerckenraden, dan alleen een gebroken kerckenordeninge bij provisie, die nu perpetueel gewordne is met weynige veranderingen ter beterschap. [i.m. no. 9 ende 11 art. 1 ende 15]

 

Vinckeveen

 

Eenen paep, den grooten Goyer geheeten, een grooten dronckart geweest, die in eenen ketel met water over ’t vyer ghevallen zijnde gestorven is ende stervende in zijn dronckenschap noch byer eyschte, seggende hij dats goede soepe. De booren hebben aldaer eenen nieuwen kelck doen maecken om misse te laten doen. [i.m. no.3 ende 11, art. 8, no. 21]

Men seydt eenen paep gepreedict te hebben, dat de dronckaerts noch moghen salich worden, maer de goesen^[8] al verdoomt.

Item dat men Onse Lieve Vrouwe behoire aen te bidden, het vagevier gelooven, biechten, wiewater ontfangen, ende dattet niet noodich en zij alles uut der Schrift beweesen te worden, gelijck de noeswijsige willen, want de kercke niet dwalen en konne.

Item dattet boos weder zij omdat men Mariam niet aen en bidde.

Item dat men sich voor de predicanten wachten sal, want sij den duyvel in hebben in der herten al siet men dien niet ende soe mennigen voetals men voort treedt haer te hoeren, dat men soeveel voeten gae ter verdoomnisse.

Item dat de Staten erger zijn dan wolven, die wat over laten ende de Staten niets.   

 

 

Woudenberch

 

Henrick Janss Puydt, eertijts een Wederdooper ende in ’t Sticht predicant sonder belijdenisse des Gheloofs ende ten Aventmale des Heeren geweest te zijn, eerst schoolmeester ende daernae verstout hemselven te predicken. Een dronckert ende zijn wijf gesmeeten ende ge­sleypt dickwijls met den hayren. De kiste in stucken gesmeeten ende op ’t vier geworpen, ergerlick in leere ende wandel blijckende bij certificatie der wethouderen aldaer. Trowt ende doopt om geldt, sonder bescheydt te hebben. Is nu geremoveert ende eenen van Slooten^[9] in de plaetse gesonden, ende nadat Puydts handel 7 jaren aldus geduirt hadde. [i.m. No. 4 ende 11, art. 13 No. 14 ende 15 artic. 10]

 

Emmenes

 

 

Heer Dierck^[10] doopt elck kindt om 10 strs., trowt om silver ende goudt, van de begraeven worden eene goudtgulden. Een spotter, volgt het pausdom, bedient als secretaris twee dorpen, heeft hem beroomt binnen Naerden van 1800 communicanten, ‘twelck hij wiste bij de mis­broetgens, hoert in huys biecht ende doopt op zijn papist met beslooten deuren. [i.m. No. 5 ende 14, artic. 9 ende 15 art. 9, No. 19]

 

Mondtfoordt

 

Men doet aldaer genoech openbaer misse. Eenen paep Heer Mattheus te Dordrecht om zijn oproricheyt willen gebannen, ter Goude hem verboden, loopt onbeschaemdelicken bij den crancken, olyet, hoert biechten, doet de crancken belooven niet ter predicatie te sullen gaen op haer salicheyt. Item dat de ghemeyne luyden de Schriftuire op verdoomnisse niet en lesen. Doet misse ende pauselicke predicatiën, lasterende de predicanten voor een duyvelsche leere. Op Paeschen eenen jesuyt laten prediken tot lasteringe van Gods Woordt ende beruerte des volckes. Item dat Godt om der goeserije willen niet en late regenen, ende oversulx veele houden ende seggen dattet noch anders worden sal, ende dan sal Mondtfoordt de croone hebben. Eenen paep Heer Willem doopt de kinderen opentlick op zijn paepsch. In ’t mans ende vrouwens gasthuys staen beelden ende men singt er vesper ende het lof, de magistraten gaen­der meest selfs, en laten niet toe de diakonije der kercke, veranderen de vast- en bidtdagen in spot- ende Bachusdagen. Eenen Heer Andries heeft hem met zijn wijfs suster verloopen doer den dronck. [i.m. No. 11]

 

Camerick

 

Nicolaes^[11] een oudt man doopt op zijn paepsch kinderen die ’t begheeren. Biddet opentlick voor den dooden. Een voordansser ofte die ’t volck aen den dans helpet, doet soo ’t de lieden begheeren. [i.m. No. 12 art. 5 Testament Boxhorn. et fr..(?) Ecclesie Wourden et]

 

Linskooten

 

Eenen Heer Jan^[12] doet misse, leest vigiliën voor den dooden, doopt op zijn paepsch, is gestor­ven ende in twee jaren is daer gheenen predicant geweest. [i.m. No. 11 art. 6 ende 12, 13. Item No. 15 art. 7]

 

Cockeyngen

 

Eenen Heer Andries^[13] (eertijdts soo ’t geruchte loopt uut Hollant verdreeven om een doot­slaechs willen) drinckt dagelix droncken. Is nu papist, dan lutersch, daer geschieden veel superstitiën voor een beelde op eenen steen op ’t kerckhof met bedevaerten ende met bande­kens de coortse af te binden, ‘twelck hij seydt hem niet te hinderen. Men offert daer boter, geldt en diergelijcken voor Onse Lieven Vrouwe, daervan hij zijn deel hebbe, soo datter over de 3 duysent menschen bedevaert te gaen gesien zijn. De superstitie is notoir. [i.m. No. 11 art. 6 ende No. 12, 13 ende 15, art. 7 per Boxhorn in classe]

 

Ankeveen

 

Heeft gestaen aldaer een godloos mensche Henrick Janss Stappart (nu gestorven) ende geheel papist. Als men is gecomen de visitatie te drye jaren eens te doen, heeft hij belooft zeer oodtmoedich met een psalmboeck in der handt staende, dat hij hem als een gereformeert dienaer in leere ende leven dragen soude, doende daernae soo hem goedt bedunct heeft. Ende is een spotter, dronckaert ende vechter, sittende op de bierbanck seyde hij: nu is ’t predicant uut, ick tappe het nu uut een ander vaetken, ick en ben gheen consistoriant. Gebruyckende keerssen, palmen, wijewater ende hoorende biechte ende uutdeelende de misbroodtgens. Hij wiste een schotel op de taeffel doen dansen, een nigromanticus. [i.m. No. 11 art. 7, No. 13 art. 15, art. 8 ende No. 19]

 

Doorn

 

Anselmus^[14] den pastoor papist, een dronckaert ende huychelar. [i.m. No. 11 art. 15]

 

Capelle

 

Eenen paep die monnick geweest is, doende alle diensten des pausdoms sonder hem tot Reformatie te willen verstaen. [i.m. No. 11 art. 16]

 

Schalckwijck

 

Eenen^[15] die zijn dienstmaeget getrowt heeft, maer en heeft gheen verstandt in der religie. Leest voor op den predickstoel de postille van den devoten minrebroeder. [i.m. No. 11 art. 17]

 

Luesden

 

Hebben de Staten willen stellen een heer Jan Roodtnaese (?), eertijts pastoor tot Hoeflaken, om dichte voor de poorten te Amersfoordt te prediken. Een openbaren vijandt der religie ende een dronckaert, dopende wel 10 kinderen teghen den predicanten een ende doende die van Amersfordt hierin tegenstandt. Is hem niettemin alimentatie toegeleijdt om te Luesden de siecken te besoecken ende oeffent de pauselicke diensten, waerom hij te Amersfordt geappre­hendeert is geweest, maer lichtelyck losgelaten. [i.m. No. 14 ende 19]

 

Soest

 

Een oudt man,^[16] gheen verstandt en hebbende der religie. Hij doet soo de lieden begheeren, seggende dat Maria uut dewelcke Christus seven duyvelen gedreeven heeft, eenen purperen mantel Christo gemaeckt hebbe. [i.m. No. 14]

 

Amerongen

 

 

Staet eenen predicant Abraham Petersen Janss,^[17] van der kercken geëxcommuniceert. Neemt dagelix geldt van doopen ende trouwen, oock in huys, ende oversulx een kanne brandewijns in huys gedroncken. Ende is te Montfoort den borgemeester geslagen hebbende noch getueget (?), heeft gesocht in te dringen tot Wijck. [i.m. No. 14 ende 19]

 

Overlambroeck

 

Doet den paep openbaer genoech misse, oeffent het pausdom in der kercke. Staet nu aldaer Albert Janss, die de religie niet en verstaet ende oversulx afgestelt is geweest. [No. 14]

 

Broeckelem

 

Eenen Erasmus^[18] aldaer, een dronckart, doopt in huys bij avent, trowt in ’t secreet. Niet willende de Nederlandtsche confessie onderteeckenen, suspect van valsche leere, ende twijffelt of men ’t al gelooven sal dat de Apostelen geschreven hebben, waervan te ondersoecken. [i.m. No. 19]

 

Hagesteyn

 

Pibe Ovitius die sich te Duysburch voor eenen doctor wtgegheven heeft ende al weduwnaer, is van de magistraet aldaer ondersocht ende gelicentieert, gegaen ter biechte by eenen monnick aldaer ende geloepen nae Coelen, daer hij sich heeft laten wijden tot paep. Is getrocken onder Roermunde ende als hem zijn wijf volgde met ii kinderen, van de bischop verdreven ende gecoomen tot ‘s-Herenberge ende van daer tot Werkhoven, alwaer hij ’t Aventmael willende bedienen ende gheen communicanten hebbende, den coster of schoolmr. daertoe noodichde ende hem riedt, wilde hij ’t broodt niet eten dat hij ’t onder de taeffel mochte werpen. Waervan kennisse ghecoomen in de Statenkamer. Van daer is hij wederghecoomen tot ’s Herenberghe, gesonden tot Venatorem,^[19] den predicant bij denwelcken oock was Caspar,^[20] den prioor die te Duysberch Pibonis biechte gehoort ende nu de monnickerije verlaten hadde. Pibo ontkende het sterckelick, beleedt het daernae, segghende dattet wt swackheijt geschiedt was. Is gecomen tot Ochten bij Nimmeghen daer hij met stanck gescheyden is ende gesocht tot Cudelstaert te coomen. Hij is gedeporteert geweest ende evenwel weder in den dienst gecoomen, hem gaen nae vrembde geruchten van quade konsten te kunnen. [i.m. notoir]

 

Segveldt

 

Gaet met blooten hoofde voor ’t lijck, singt vigilie, is dagelix droncken, komt te Wourden doopen op zijn lutersch.^[21] [i.m. per Boxhorn]

 

Hanswijck

 

Gaet den paep over de Leck de luyden oliën nae pauselicke wijse. Heeft een bijsitte.

 

Suylen ende Marssen

 

Eenen Pieter Daemss,^[22] een dronckart, ongesondt in leere ende een libertijn. Nu aldaer eenen Wybaldus,^[23] houdende gheen ordre noch Aventmael, is vreese van onsuyverheyt in der leere. Peter Daems is gestorven.

 

Mijdrecht ende Blocklandt

 

Worden bijnae alle exercitiën des pausdoms geoeffent. Is daer nu eenen Lindanus, op den­welcken verscheyden dingen te seggen zijn. [i.m. No. 23, ’t part 1, 2, 3, 4, 5]

 

Loopick

 

Eenen Pieter Janss Backer, staende in verschil met de kercken ende classen van Seelandt. Is nu al evenwel aenghenomen. [i.m. No. 7]

 

Baren of Emmenes

 

Seydt^[24] dat de mensche zijnen vrijen wille hebbe ende doer zijn eygen werck ende verdiensten kan salich worden. Item dat men de helligen sal aenbidden ende voor den dooden bidden. Als men de dooden begraeft, maect hij met de schuppe op de kiste een cruyce. Is nu verandert ende staet daer eenen Thomas,^[25] bij de Staten van Utrecht in studio onderhouden geweest.

 

Hermelen

 

Wort geleert de transsubstantiatie.^[26] Men deelt daer uut ostiën ende somweylen craeckelingen. Daer komen ten Avontmale papisten ende al die willen. Men singet daer gheen psalmen. [i.m. No. 11, artic. 4]

 

Apkoude

 

Men predict daer op zijn paepsch in een huys. Den marschalck isser van geadverteert geweest, evenwel isser niet toegedaen. Men hout daer processie met beelden, toortssen, kaerssen den 2 febr. 1601 in den huysen ende comen daer gemeynlick op den feestdagen papen van Amster­dam, Uutrecht ende elders. [i.m. No. 15 art. 5, No. 20, No. 21]

 

Oijck

 

Staet daer noch den ouden pastoor,^[27] den dienst is hem verboden ende preect ende doopt evenwel in huys. [i.m. No. 11 art. 11]

 

Houten

 

worden in een capelle geoffert beelden van wassen, borsten, beenen ende menschen, koeyen ende peerden, die de kerckmeesters ontfangen ende geldt daertoe, onder de predicatiën oock. Den marschalck is daer geweest op Pinxteren ende heft de capelle toegeslooten. Van dese beeldekens zijn te Wourden eenige gebracht ende zijn seer papist. [i.m. No. 11 art. 12]

 

St. Martensdijck

 

Woont een duyvelbesweerder of waersegger, eertijts pastoor.^[28] Beleest menschen ende bees­ten, seggende dat se betoovert zijn, ende leest naedat verlooren is. ‘T is hem verboden geweest ende heeft evenwel toeloop ende en houdt niet op. [i.m. No. 11 art. 14]

 

Cortehoeve, Nichtevegtt, Cudelsteert

In de proosdye Gerhardus Stratenus, suijver in de leere (?)

 

Wilnes

 

Comen de landtlieden wel ter kercke.

 

Bunskooten

 

Nu wel ende eertijts row^[29] (?)

 

Op de Vaert

Weel (?)

 

Amersfordt

 

Neemt de paepsche religie toe ende zijn den schout twee processen ontseydt. Is suspicie van jaerlixen proffijt bij den schout. Is dien van Amersfordt wat belooft van een academie op te richten.

 

Cooten

 

 

Eenen Joannes^[30] van het Sticht van Munster suyver in leere ende stille in wandel, doch en begeert hij niet beswaert te zijn met den classen.

 

Werckhoven

 

Eenen eertijts soldaet,^[31] draegt hem redelick, hoewel hij vrembdelicken aldaer ingestelt is.

 

Seyst

 

Staet ledich. Is daer gewest eenen Josias uut Emderlandt^[32] sonder attestatie ende bij de diena­ren van Uutrecht dien van Wijck geleertheyts ende vromicheyts halven gerecommandeert. Hij en wilde Bergerii ondertekeningen niet hebben ende is weder vertrocken.

 

Wijck

 

Eenen Gerebrandt Janss^[33] van Purmerendt gecomen heeft seltsame memorie van predicken.

 

Bunnick

 

Nihil

 

Schalckwijck

 

Eenen^[34] die niet en weet, dan preect so hij seydt het somer- ende winterdeel.

 

Op ’t Goo

 

Staet eenen paep

 

Jutfaes

 

Eenen eertijts monnick in Vrieslandt^[35], daervan hij noch genietet 100 daelders, straft het pausdom niet. Is een slecht man sonder ordre ende niet wel gevoelende van de praedestinatie.

 

 

 

 

 

 

 

 

Verclaring Cornelii Jansz Cotenii, dienaer des Woordts gods van Bunnick, beroepen tot Ameyde

 

1. Te Cooten eenen Heer Anssem,^[36] denwelcken hij wel verstaen heeft te vacilleeren in den artickelen van de verkiesinge ende voorsienicheyt Gods.

 

2. Te Broeckelem eenen Erasmus,^[37] ongesont in der leere van den vrijen wille, met denwelcken hij selfs gesprooken hebbe.

 

3. Te Apkoude eenen Pieter Jansz Backer, denwelcken oock ongesont in der leere sij in verscheyden stucken, ende ergerlick in wandel, hebbende gehadt oversulcx veel twists met de kercken van Zeelandt, ende is groet vrundt Gerobuli.

 

4. Te Hagesteyn Pibo Ovitius, denwelcken doet alsoo de luyden begheeren ende willen, in Gerobuli huys een gouden venster gehangen om daerdoer in te climmen.

 

5. Te Lambroeck eenen Albert Jansz, die de religie ofte leere niet en verstaet, ende doer toedoen Gerobuli in St. Jacobskercke gepredict heeft.

 

6. Te Soest is eenen paep,^[38] gheen confessie doende.

 

7. Te St. Martensdijck eenen^[39] denwelcken geschreeven heeft aen Gerobulum of die van Uutrecht, dat hij met de classe van Amsterdam niet en wilde te doen hebben. Ende is terstondt doer Gerobulum op een ander plaetse ghevordert worden.

 

8. In ’t Rheensche veen staet eenen, die eertijts te Deventer ghewoont heeft, een man nullius momenti.

 

9. Die van Oijck en willen gheenen predicant hebben.

 

10. Te Werckhoven eenen^[40] die een ruyter eertijts ghewest zij, ende soo hem naegaet, daerom­trent gheweldt gedaen. Ende is daer sonder stichtinge.

 

 

11. Met Cornelio Joannis Cotenio volgende zijn bekentenisse is alsoo gehandelt: ten 1. dat hij geëxamineert is doer Ursinum, present eenige dienaren in tegenwordicheyt ende uut laste van de Staten; ten 2. dat hij gesonden is worden van de Staten ende stede van Uutrecht te Bunnick met laste van Staten alleenlick om te predicken, ende daernae hem gheordineert is worden op eenen anderen tijdt bij Apostile van de Staten de sacramenten te mogen bedienen; ten 3. dat hij bij bevel ende brieven van de Staten belast is te vertrecken van Bunnick te Apkoude; ten 4. dat de Staten van Uutrecht niet en wilden dat de dienaren ten plattenlande ouderlingen of diakenen hebben, dan alleenlick kerckmeesters. ‘Twelck d’oorsaecke was, dat hij gheen attestatie van een ghereformeerde kercke en hadde ende dat oversulx ten Aventmale des Heeren quam wie wilde; ten 5. versoeckende zijn afscheydt ten eersten om van redenen dat hem bedunct dat hij den dienaren t’Uutrecht niet aenghename en was ende dat de Staten achteden dat dese oersaec­ke niet genoech en was ende Cotenius oversulx verclaerde, dat hij met goede conscientie den dienst der kercke in sulcken confusiën niet bedienen en konde. Wert zijn requeste tzijnen aensien geschoert ende hem ter andtworde gegheven, of hij sulck eenen man was ende dat men hem gheen apostyle soude gheeven om daermede in Hollandt niet te loopen speelen etc. Item verclaerde Cotenius dat hij teghens Gerobulum gespoecken hadde van de classicale bijeencom­sten, maer Gerobulus hem geandtwordet, dat hij s(wij)gen soude, ofte het soude tzijner tijt wel te passe comen.

 

Dese verclaringe is gedaen doer Cornelium Cotenium ter presentie D.                              Arnoldi Cornelii ende Joannis Andelii, oock present.

Van mij onderschreven op den 22 febr. 1602

Caspar Swerinchusius. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Memorie om naerder te ondersoecken

 

[i.m.] Wat op dese zijde van Uutrecht leydt, sal D. Boxhornius verneemen bij Polletz ende den dienaer te Willes of H. ten Brinck.

Plancius alle de dorpen liggende aen Goelandt ende Amsterlandt tot Willes of Thamen toe.

Bij Levinum ande Adrianum te verneemen van Loopick, Capelle ende daeromtrent nae Schoonhoven per Casparum. Item te Culenborch.

 

In de saecke Joannis Bergerii te Uutrecht

1 van de kaesen

2 weduwe Conchardi

3 met Fontano

 

Item te verneemen te Bambrugge bij den schout nae de ghelegentheyt daeromtrent.

 

Vinckeveen

Hendrick ten Brinck naerder vragen van ‘tghene bij hem geschreven is.

 

Woudenburch

Hoe ’t nu aldaer zij ende of Puyt weder in dienst comen sal.

 

Emmenes

Dat den paep aldaer niet en doope, het contrarie warachtich uut het schrijven van Amersfordt.

 

Mondtfoordt

Hieraen en wert niet getwijffelt

 

Camerick

Naerder te ondersoecken per Boxhornium van ’t doopen op zijn papist, voor den dooden bidden, voordanssen of die met zijn singen ’t volck helpt aen danssen.

 

Linskooten

ghestorven ende of hij schoon gedimoveert was, bleef evenwel doende nae pauselicker wijse, ende is nu in de twee jaren gheen predicant gheweest.

 

Cockeyngen

Van de persoon van Heer Andries, wat van de dootslach zij, daerom hij uut Hollandt verdree­ven zij, per Boxhornium in den classe te ondervraghen. Reliqua nota.

 

Ankeveen

Per Boxhoorn te verneemen bij Polletz ende in den classe van Stappart ende of hij noch leeft.

 

Doorn

Of Anselmus noch leeft ende aldaer staet, metgaders hoe hij hem draeget, bij Uutrecht.

 

Capelle

Bij Jaersveldt of loopick te Schoonhoven te verneemen, hoedanich eenen dienaer aldaer zij.  

 

Schalckwijck

 

Hoewel de collatie bij en grave van Culenburch staet, nochtans onder de inspectie van Uu­trecht.

 

Luesden

Notoir.

 

Soest

notoir.

 

Amerongen

Breeder te verneemen.

 

Overlambroeck

Notoir.

 

Broeckelem

Erasmus aldaer ende notoir.

 

Hagesteyn

Notoir.

 

Segveldt

Notoir, doch per Boxhornium den anderen getuyge tot Benskop te vraghen.

 

Honswijck

Notoir.

 

Suylen

Ghestorven, ende te verneemen wie daer nu staet.

 

Mijdrecht

Lindenius, ende notoir.

 

Andere saecken

Cornelius van Seyst gestorven ende niettemin aen te wijsen.

Peter Janss Backer te Loopick, notoir.

Barn nu verandert, soo datter een predicant is.

Hermelen.

Apkoude notoir.

Oijck notoir.

Houten notoir, doch te verneemen, hoe ’t alsnu daer staet nadat den marschalck daer ghewest is.

St. Martensdijck notoir.

 

 

 

 

 

 

 

D. Wtenbogardt te gheven

Verscheyden stucken van Utrechsche saecken.

Uutrecht al van den jare 1596 in den jare 1601 ende volgende jaren.

In desen sijn vervat verscheydene brieven aen de gedep. synodi D. Caspar Swerinckhuysen tot Rotterdam ende D. Arnoldus Cornelii tot Delft alsmede aen J. Wtenbogaerd, Wern. Helmichi­us, waeronder ook enige zijn rakende Bergerius ende Joh. Lindenius.

 

(in dorse:) 1. Bergerius

 

[erboven geschreven] hier heeft hij^[41] sijnen naem verandert

 

Wij ons. attesteren voor de waerheyt, daertoe van de classe op de Jouwer versocht sijnde, hoe dat eenen met namen Johannes Bavarius, gheweest pastoor tot Haren onder der classe van Groeninghen, is van onsen classe voor eenen contumox ende den classe onghehoorsaem ghehouden, want anno 1596, den XXV augusto is also over den Bavarum voors. gheresolveert ende in onsen protocol aengheteyckent, met dese naervolghende woorden. Item is op den dach voors. XXV augusto beslooten ende den consistorie ende classe goet gedocht in desen onsen protocol aen te teyckenen, hoe dat Johannis Bavarius gheweest predicker tot Haren, tot driemael toe van onsen coster Arnoldo ende dienaer deses classes gevoordert ende ontboden te comen in onse consistoriale vergaderinghe om orsaken den broederen deses consistori daertoe moverende. Is niet gecomen, noch verschenen, gelijck oock tevooren dan 14 juli van hem desghelijcken geschiet is, ende is also volgens van de classe voor een contumax gheordeelt, ende is daerna van ons uyt der stadt Groeninghen na Visvliet vertrocken noben omnibus insalutatis sine (?) testimonio. Datum Groningen anno 1601, den 20 november ende was onders.

Arnoldus Martini Uuthuisius

prediker binnen Groeninghen uyt

name der predekeren als schriba synodus

 

[erboven geschreven] noch een ander

 

Ick onders. ende ghewesen dienaer des godelycken Woorts tot Haren ende Nortlaren, midts desen verclaere, dat ick den tijt desselvighen diensts van veelen verscheyden ende discrete luyden verstaen heb, hoe dat Johannes Bavarius , die oock aldaer eertijts dienaer gheweest is, niet alleene sick met bijstere ende schampere woorden tegens die vrouwen ende vrijsters verloopen, maer oock dicwils met eenighe verscheydene vrouwenspersoonen gheboleert ende sodanighe impuriter bedrijvende, hetwelck eenen dienaer des godelycken Woorts niet en betaemt te doen. Sulcx attestere ick, dat ick selve van vele vrome ende godtsalighe luyden , sonderlinghen van de overste van de kerckenraet, uyt haren monde verstaen heb, te weeten Albert Knotte ende Wilhelm Abringk ende joncker Alberta. Actum Levarden den 9 december 1601 ende was onderteyckent

Tobias Heusinch, trouwes dienaer des

godlycken Woorts nu binnen die fortresse

van Delfseel, sijn eygen hant.

 

 

 

 

(in dorso:) 2.

 

Aen den eersamen vromen seer discreten Steven Janss woonende naest het schoon huys binnen Uytrecht. Hendricus ten Brinck u.l. dienstwilligh broeder, bewaert dit doch wel, want ick heb hierbinnen gheschreven waervan ick dit schrijve, ick meynde dit cleyn briefken Ewout mede te geven.

 

Copye

 

Also men der waerheyt ghetuychnisse moet geven, insonderheyt daertoe versocht sijnde, so betuyghen ende sertifiseren wij ouderlingen ende diaconen der gemeynte Christo Jesu binnen Visvliet, hoe dat eener met namen Johannes Berger, tegen wille ende danck van de gerefor­meerde kercke ofte lidtmaten van dien, van eenighe buyten die gemeynte Jesu Christi sijnde aenghenomen, ende tot grooten leetwesen van ons onderschreven ingevoert is ende ontrent een jaer met grooten ergernisse ende droeffenisse bij ons ghebleven. Nadien wij onders. ouderling­hen ende diaconen ende gemeyne lidtmaten van eenen dienaer uyt die Sevenwouden met namen Cornelis Janss versocht sijn om van de voors. Bergerius leven, handel ende wandel te getuyghen, so segghen ende sertificeren wij onders. midts desen, dat hij Berger, in ’t genere ghesprooken, een seer onstichtelyck leven bij ons binnen Visvliet gheleyt heeft, also so wij het alle souden schrijven, inckt ende pampier bij manieren van spreecken soude ons ontbreken. Doch sommarische wijse te spreeken, so bekennen wij onderschreven, dat doen des tijts veele ende diveersche artyckelen tegen hem Berger aen de Ghedeputeerde Staten van Vrieslant overgegeven sijn, die wij nu op het bonaste niet weten te vertellen, maer hebben soveelen tewege ghebracht, dat Hepiko Fockens gedeputeerde Staet ende Jan Hendricxss ontfangher van de geestelycke goeden van Vrieslant geordeelt hebben, dat Berger voors. van Visvliet soude vertrecken. Maer soveele in spetie te segghen is, betuygen wij onders. oock dat Berger voors. van een vrom lidtmaet aengeseyt worde, oft men het Nachtmael des Heeren niet een­mael houden en soude, daerop Berger antwoorde, seggende oft hij ’t met catten ende honden houden soude, verachtende also die vrome christenen ende lidtmaten, die met groot verlangen het Avontmael des Heeren geerne hadden ontfanghen, heeft noyt eens gheattenteert in een geheele haer het sacrament des Avontmaels uyt te rechten.  Boven desen verclaerden wij oock, dat hij Berger meer met den vijanden der waerheyt, als mennonisten ende papisten ofte andere dronckaers converseerde dan met die vrome, ende altemet schrickelycke luegenen, fabulen, die tastelyck ende voelyck waren, vertelde ende hem als eenen spotvogel voor de wereltkinderen hem aenstelde, hielde ende droech. Sovele sijn vertreck aengaet, seggen wij dat hij niet ghe­daen heeft met vrundtschap door een adieupredickinge behoorde gescheyden te hebben. Is contrarie in der middernacht vertrocken, het pastoorshuys rontsomme met onbequame, seer vuyle ende lasterlycke versen beschreven, daevan geen boeve behoorden ghedacht te worden, veel min eenen dienaer des godlycken Woorts, ja die al te onbequaem waren voor vromen luyden ooren ghelesen te worden. Boven allen dien is hij oock sonder iemant adieu te seggen sonder ghetuychnisse van ons vertrocken. Wat meer van den voors. Joannes Berger te seggen is, sal mettertijt aen den dach comen ende die vrome sullen inderdaet bevinden, dat wij hier noch veel schande ende laster van Berger voors. begaen verswijgen.

Orconde der waerheyt hebben wij dit met onse eygen handen ende namen onders. ende die niet schrijven connen ghebeden elc ander om dit voor ons te onders., huyden den XXI novembris 1601.

ende stont

ende Gerrit Wilckes      meester Gerrit Woltensz       

 

ende Taecke Reyners             ende Juale Wijtsma

 

Alle dese legenden sullen daer comen, maer bewaert dese bij u. Desen man, die uyt Vrieslant ghecomen is, brengt se mede. Die is nu ghecomen ende ick moet se wederom me hebben, is daer eenen man, die tegen Berger eenighe moyte heeft, die sal se crijghen, bewaert se, dat niemant van mij en weet. 

 

(in dorso:) 3.

 

Copye

 

Also men der waerheyt behoort te betuygen, sonderlinge daertoe versocht sijnde, so is ’t dat ick, versocht sijnde door eene dienaer woonende in de Sevenwouden vanwegen het classis Jouwer, om van het leven ende wandel Johannes Berger, eertijts dienaer in Visvliet, waerom ick onders. attestere midts desen, dat so ick beschuldicht was voor den classe Doccum orsaec­ke gheweest te sijn van Johannes Bergerius vertreck van Visvliet ende daerom mij moeten excuseren ende ontschuldighen, ende daerom versocht attestatie van den grietman als schout oft rechter aldaer, denwelcken van Berger ghetuycht heeft met sijn eygen hant ende naem ende met sijn wijfs hant, dat Johannis Berger is eenen loosen boeve ende niet weerdich den name te hebben van eenen dienaer. Welcke getuychnisse noch bij mij is berustende, ende soveele mijn persoon aengaet, betuyge dat hij lichtveerdich in sijn reden bevonden is ende van Visvliet vertreckende, veele schimpighe ende spijtighe versen in ’t pastoorshuys om schrijvende, so op den grietman als op andere lidtmaten der ghereformeerder kercken.

Aldus gedaen binnen Burium den 19 november 1601

 

Onderstont Johannes Reyonstein, dienaer des h. Woorts in Burium^[42] 

 

 

 

(in dorso:) 1. Uutrecht

 

Den eersamen vromen godsalygen Kasparus Swerenhuysyus, dienaer des godlycken Woorts binnen Rotterdam tot eygender hant

 

Genade, vrede door Iesom Christom, amen

 

 

Weerde lieve broeder in den Heere Kasparus Swerenhuysyjes, u l. sal weten, dat ick Steven Janssen noch redelijck te pas ben, God sij lof, also ock mijn huysfrau en kinderen, verhopende duer des Heeren genaden van u l. desgelijcke. Voorts is mijn schrijven aen u l., also Anna Jans mijn seyde, dat gij haer had bevolen te vernemen na die stant der kercken bij ons. U l. is wel bekent die inkompste Bergerii ende sijn fauten die bij hem sijn, ende hoe sij hem bovenal het tegensprecken na de voorstellinghe gedaen hebben ingelyft ende onsen broeder Orsynus mededienaer hebben gekasseert, omdat hij sulcke onordenttelyckheyt niet en heeft kunnen toestaen. Nu hebben sij eenen genaempt Heer Kornelis van Seyst of abt van Oosbroeck of pater van klarewater, so men hem noempt, duer begeerten van Mijn Heeren op stoel laten gaen, sonder voorstellinge ende tegen wil van haren kerckenraet, die daertegen waren. Sij werpen nu alle goede krystelyck voorstellinge wech, die in Godts Woort gefondeert staen, want sij hebben gesien dat door dee voorstellinge haer mannen, die sij begeeren, mochten verhyndert worden. als nu dee predykanten hoorden dat veel eenfaudyge haer aenspraecken ende ock anderen, seyden sij, dat hij maer bij provyse was aengenomen, om so een blommeken te geven voor dengenen, die daerme te payen waren, doch oft also waer da thet bij provysy waer, hoe kunnen sij dat verdeedygen, dat sij sulcks toestaen een tegen wil van den kercken­raet in te dringgen en met malkanderen den dienst te bedienen sonder onderscheyt kommuny­seren in als wel met malkanderen tevreden en fameliaer. Het is te verwonderen hetgeen bij haer gedaen wort, wat sal ick meer schrijven. Ick geef u l. sulcks te bedencken. De goede broeders sijn heel bedroeft ende seggen nu altemet, de broeders Chorputius, Kasparus ende Johannes^[43] hebben ons eernstelijck vermaent tot enicheyt met haer ons te voegen. Hebben sulcks gedaen ten besten en wij hebben het ons voltrocken duer haer begeerten, hoewel wij daer niet veel moets toe hadden duer haer lichtverdicheyt dickwijls bij haer bevonden, maer sij hebben haer belooften niet in ’t minsten voltrocken, so sijn wij vrij in onse konsygentie.

U l. beloofden ock de broeders, so sij haer belooften niet na en quamen, dat gij dan raet wist ende in de saecke wel soude arbeyden. En wij en horen noch niet veel tot onsen troost en gaen sommyge als bedroefde schaeppen sonder eenygen troost na mensschelijcker wijse, doch wij sijn versekert dat Godt sijn kercke wederom sal heerlijck opbauwen, niet door dese die nu sijn, maer duer andere als ’t hem belieft. Bidden dan om Khrysty wil u konsygense te vrijden volgens u l. beloften ter eeren Godts en opbauwinge van sijn kercke. Het is nu te beklagen, den eenen loopt hier bij de dopers, den anderen in ’t pausdom ende hier en daer, daer en is nu niemant, die na de schapen uutsiet. U l. mocht malkanderen vermanen tot neersticheyt in onse saecken, gij mocht wel dencken dat sommyge broeders niet en begeeren met haer gemenschap te hebben, noch tot gehoor noch saeckermenten, en moeten lopen buyten de stad hetsij kynde­ren te dopen of het Nachtmael te gebruycken, hetwelck dickwils ongelegen is. De Heer wil ons vertroosten. U l. hiermeede den Heer bevolen met u l. huysfrau ende kynderen, die u l. wil lang sparen tot salicheyt ende ons allen. Amen.

Bij mijn Steven Janssen, ijserkramer u l. broeder in den Here tot Uutrecht, wat ick vermach, ick en mijn huysfrau doen u en u l. huysfrau seer groeten. Waer is nu haer beloofde verbete­ring, waer blijven nu haer artycken, die luyden, so gij wel weet, datter voortaen geen dienaer saude aengenomen worden of sij saude wesen volgende de woorden Tyty een en Tymoteum 4, die self bij haer gestelt sijn.

Lieve broeder wilt het mijn ten besten nemen, want de Heer weet mijn bedroeftheyt ende uut wat hert het spruyt. Den eenen broeder seyt: ick had noy gekonsentert in het ackoort, de ander seyt: ick heb het wel geseyt, als sij ons in de kerck hebben, so sullen sij genoch hebben, en het is also geschiet.

[toevoeging in margine, waarschijnlijk bedoeld als slot] Sommyge seggen: men heeft het al willen tollereeren en men heeft vast getolt totdat de sweep in stucken is gebroocken. als men kompt dat men begint te tollen, so gaet het niet wel, men behoort wat Godts Woort mee breckt vast te hauden sonder af of toe te doen, so gaet het wel als men God meer onsiet als de mensschen, daer kon niemant tegen.

 

       

 

 

 

Uutrecht 2.

 

Sij ghegeven aen de ghetrouwe dienaren des heylighen Evangeliums van de kercke Christi tot Dordrecht per amys (?)

 

De liefde Godes vervulle onse herten in Christo Jesu

 

Eerweerdyghe, seer kieve ende wel beminde broeders in den Heere, also ick Hieronimus Jansen van u l. affscheydende naer Gorcom ben gereyst om aldaer te vernemen van onsen weerde broeder Andries Jacopszoon, off aldaer eenighe assistentie tot hulpe van mij soude wesen, so hebbe ick gelyck ’t u l. wel bekent sal wesen u l. belooft te laten weten de antworde, die ick soude moghen crijgen. So sullen u l. weten, als dat onsen voorschreven B. mij terstont seer geclecht heeft over die groote slappicheyt, die aldaer onder de Bossenaers was, welcke seer wenich daer nu rechte voort waren. Diewelcke hare onderteeckeningh gedaen hadden om jaerlickx een seecker penninck te geven. Sommighe van de onderteeckende waren ontslapen, sommighe afteruwt (?) gevaren, de reste wil qualick d’een voor den [ander] betalen; eenygelick seyt: laet dien en dien eerst geven, dan sal ick betalen, also dat se noch niet gegeven en hadden. Doch hij verhoopte haer wederom so aen te gaen, dat hij wel moet hadde dat hij noch een reste crijghen soude ende hij seyde, soverre hij crijghen conde dat sij belooft hadden, het soude ontrent 40 ofte 50 ghulden belopen, ende hij beloofde sijn beste te doen, hetwelck ick hem toevertrouwe. Hij dachte noch eenighe andere particuliere vrome personen aen te spreken, daer hij wat aff hoopte te voorderen, Godt almachtich wil door sijne goede voorsienicheyt bequame middelen tot zijner eere openbaeren. Amen. Ick verhoope dat u l. mij door de christe­lycke liefde ooch het beste sullen helpen naer u l. vermoghen.

Voerts hertelycke lieve broeders can ick niet naelaeten u l. eens over te schrijven de groote droeffheyt, die de vroome broederen alhier onder malcander hebben over deese saecke aeng­aende van Bergerium, want nadien wij met onser veelen ons van hare gemeenschap in ’t Avontmael belangende wachten, so is ’t dat Henricus Caecarius besoeckende enighe susteren ende broederen (welcke haer om dier saecke als boven oock van ’t Avontmael hielden) haer wonder seer bestraffende van neuswijsicheyt, van geveenstheyt, hypocrysye, dat se waren phariseen ende diergelycken. Ende wanneer de lidtmaten eenighe vraghen van de saecke vraechden, seyde Caesarius terstont, al waer ’t datter een dieff, schelm ofte diergelycke een ware van de dienaers des Woorts (gelijck hij is, seyden de susters te weten Bergerius), so en mochten gij nochtans van ’t Avontmael niet houden. De susters, haer beswaert vindende door al het tieren van Caesarius ende door hare cleenwetenheyt, sprack, gaet toch tot eenighe van de broederen ende spreeckt haer also aen, hetwelck hij beloofde ende oock dede, comende tot eenighe broeders, stelde eene seer scherpsinnige vraghe voor, in deeser voegen, oft daer een predicant ware die een godloos mensche ware, van hoerderije, dieverije ofte diergelycken en mocht hem niet te schandelyck sijn van leven, ende nochtans ware suyver in leere ende in de uutdelinghe der sacramenten, so waren schuldich niet alleenlick hem te hooren, maer oock met hem broot te breken op strafe van den Heere, wanneer men hem daerop antworde uut d’exempelen Pauli als 1 Cor. 5, 2 Tessalo. 3 v.14 ende diergelycken, seyde hij dat gaet alleen aen ’t gemene uuterlicke eeten ende niet het Aventmael. Ende aldus scheyden sij van de broederen met grooter onordentlickheyt, hebbende gemeenlick d’exempel Judas in den mont om sijn opinie te bewijsen, beneffens de groote opstinaetheyt deses Caesarius.

 

So is noch alhier den predicantsoon van Emden met name Lindinius, in wiens tegenwoor­dicheyt ick twemael ben mede geweest in dispuet, welcken de saecke noch immer so sterck dreeff als den anderen seyde oock dat wij hem groote argernisse gaven met het separeren van ’t Avontmael. In ons eersten dispuyt seyde hij: wij en behoorden niet ten Avontmael te gaen om dies wille dat wij noch niet en verstonden ’t gebruyc van dien, het behoorde ons beter geleert te worden, seyde hij, gij en behoort u (seyde hij) om generley wijse daervan te houwen, want gij en gaet daer niet om met dieven ofte schelmen gemeenschap te hebben, maer met Christo, al sijnder dan onbehoorlicke menschen, dat gaet u niet aen, gij behoort bij ’t huys te blijven, nadien gij u voor huysgenoten bekent (maer hij sustineerde dat sij luyden waren, die haer van ’t huys affschuerden ende den bant des eenicheyts braken), hij liet hem oock aengaen alsdat hij gans behaghen in al haer doen en hadden, maer dat hij d’inlivinghe als andersins van herten viant was, hij en soude met haer niet te doen willen hebben, hij hadde de gemeente oock tijts genoech genoechsaem gewaerschout van desen J.M. Bergerium, men behoorde oock de discipline als een nootsakelick dinck te gebruycken. Voort seyde hij dat de ander predicanten met noch sommighe seer arbeyden om mid’len welcke haer ontbraken om dese saecke te dege (?) te bringhen oft eom eenighe gewichtighe oorsaecken van hem te weten tot sijner bestraf­finghe om met recht d’overheyt aen te spreken, maer l. b. ick duchte dattet also niet en is, want desen Lindinius heeft selver bekent dat desen Bergerius alhier binnen Uutrecht also lelicke feyt gedaen hadde als immer tevooren, ende daeruut is dan te mercken oft haer oorsaeck ont­breeckt, wat het voor een sonde was en seyde hij ons niet, ofte wij en wildens oock niet weten, want het noch verborghen was tusschen Gerobulum, Cesarium ende Lindinium ende noch meer andere, doch als ’t Godt belieft, sal ’t wel openbaer worden, somma Godt wilt ons eens helpen, hij seyde wij souden met een deel onser voort den kerckenraet gaen, protesterende daer voor Godt ende de gemeente, dat wij geen behaghen aen de saecke en hadden etc. ende aldus ten Avontmael gaen, dit soude helpen, hij wistet voor seker want de predicanten waren seer beladen om hulpe, doch ’t was ons te sware saecke te beginnen. Maer hij beroemde hem voor de gansche werelt dit staende te houden dat wij moesten gaen tot het gebruyck bij haer ten Avontmael ende aldus scheyden wij. Dit was ’s maendachs des t’savonts, wesende den septem­ber 15. Sondaechs daernae ‘snamiddachs als d’Avontmael uutgedeelt was ende Lindenius in den Dom gepredickt hebbende (oft hij mede gecommuniceerd hadde, en weet ick niet) (want ick was tot Iselsteyn aldaer in de predicatie) ende so quamen wij malcanderen tegemoet ende begonsten weder van de saecke te spreken, onder anderen vraechden ick hem dese vraghe: so wanneer de kercke Godts (welcke een gemeenschap der heyligen is) soverre haer verloopt (door toelatinghe van allerley godtlosen) dat se een verckenscot wordt, ofte de vromen dan schuldich sijn haer met die swijnen te versamen ende also gemeenschap met haer houden. Hij antworde, men ware schuldich haerder sich te wachten so seere als men can, hetwelcke ick wel onthiel. Hij vraechde wanneer men eenen verrotten vinger aen de hant hadde, ofte men den naest staende gesonden vinger daerom affsnijden soude ende laten den verrotten staen. Men seyde neen ende hem wiert gevraecht oft men den verrotten vinger (welcke van d’een hant affgesneden sijnde) weder bij de gesonde leden aen d’ander hant setten soude. Hij seyde neen, gelijck nochtans zijluyden gedaen hebben. Hier en tusschen vielen veel woorden tusschen beyden, welcke niet sonders te beduyden hadden, onder anderen seyde hij tegens mij, dat ick een verrot ende vals lit aen ’t lichaem Christi waere, omdat ick noch sondichde ende niet volcomen en leeffde. Ende dit gaff hij mij tot een antwort om dies wille ick geseyt hadde, dat de kercke alhier valschelick handelde, nadien sij valschelick met wetenheyt in de gemeente Godts inlijfden, behielden, het bloet Christi (door ’t ghebruyck des Avontmaels) toeyegenden, ende de zalicheyt vercondichden, die die Godt bij sijn volck niet en wilde lijden ofte dulden ende buyten Christum ende sijne gemeente (solange sij haer niet en bekeeren) gesloten hebben, waerover oock Godt toornich was ende geen behaghen aen en hadden etc. U l. mogen bedenc­ken die antworde die hij mij gaff. Voort seyde hij, de kercke bestont bij dese twee teyckenen, namentlick die vercondinghe des godlicken Woorts ende de uuytdeylinge der sacramenten, ende dit beyde suyverlick, maer de discipline, het ware wel goet als men die crijgen conde, doch de kercke ofte ghemeente mochte sonder haer wesen ende voor Godts gemeente wel bestaen, daer en ware oock niet een kercke in de werelt, daer de discipline behoorlick gedreven worde. Somma, hij verhaelde veel exempelen van kercken te Bremen als andersins, daer ’t noch veel qualicker toeginck als hier ende daerom mochte dese bestaen als men niet beteren conde, wat men hem seyde uut Godts wort ofte eenighe vraeghen voorstelden, hij antworden terstont met Christo, die Judas het sacrament uutdeylde ende nochtans wel wetende dat het een dieff, verrader was. Item dat Christus hem onder de godtlosen had laten besnijden, daer de kercke geheel verdorven was ende dat een seer godtloos in leven predicant het Avontmael wel uutdeelen mochte sowel als het doopsel, so wanneer hij suyver in leere ware ende wij oock waren schuldich met hem te communiceren. Het besluyt van hem was, dat een gemeente Godts niet een verckenscot oft vergaderinghe van godtlosen en ware, als waren de gansche vergade­ringhe godtloosen uutgenomen twee, so ware het noch sijn gemeente, te weten Godes, ende hij wilde wel met haer communiceren, gelijck hij oock alhier desen mael gedaen heeft ende is de twede oft derde tafel nae Bergerius aen de dissche des Heeren gaen sitten ende heeft mede gecommuniceert, daer Johannes Gerobulus (de predicatiën gedaen hebbende in den Dom) oock uutdeylder was, ende dit tegen sijn voorgaende bekentenisse. Ende dit is mij geseyt (van een lidtmaet, die het gesien heeft) nadat ick desen brieff wel halff gheschreven hadde. Ende aldus sijn wij gescheyden, hem beroemende dit alles staende te houden, als warender (ick en weet niet hoeveel) duysent predicanten, iae voor de geheele werelt. Ende hijs eyde, schrijft het vrij indien u belieft. Item wij gaven hem grote argernisse, dat wij de sacramenten so cleen achteden. Wij antworden, neen, wij en achten se niet cleen, begeerden se oock niet nae te laten door Godts genade.

Dit sijn de voornaemste stucken van hem gehandelt. U l. broederen mogen bedencken, waertoe hare bescherminghe van soveele vrijheyt strecken mach ende wat sij voor een kerkce soecken op te bouwen, den Almachtighen Godt wil eens door sijne genade van den hoogen hemel onse ellendicheyt aensiende, ons allen tot zijner eeren helpen. Amen.

Tot verseeckeringhe van dese zaecke dat deese woorden also tusschen beyden gevallen zijn, so hebben de twe broederen die alhier tot tegenwordicheyt bijg eweest sijn, hare namen onder­teeckent.

Gerrit Thielmanss

Jan van Ammeronghen         

 

Voert lieve broederen is mijn hertgrondich begeeren dat u l. so wel deden ende spraken onsen weerden broeder Gerraert le Bruyn eens aen, dat ick mochte over een maent daer mochte comen, opdat ick eens van alle deese swaricheden (daerdoor de swacken wel cleynmoedich door souden worden) die ick binnen ende buyten hebbe, eens mach verlost worden ende den Heere met een geruste conscientie mach dienen. De getrouwe Heere sal ’t u l. allen genadelick vergelden. Ende wilt toch ons een antworde schrijven tot onser vertroostinghe, al waer sij seer cleyn. Dit om de liefde Christi wille, och doet het doch, niet meer voor desen. Ick bidde u l. ootmoedelick neemt mij dit schrijven niet qualick aff, de groote benautheyt druckt ons daertoe.

Den Almoghenden Godt zij u l. bevolen met het woort zijnder genaden, welcken oock macht­ich is om ons op te bouwen ende der gheheylichden erve te geven. Amen.

Wij broederen doen u l. allen in den Heere seer groeten, met haest uut Uutrecht, desen 6 october 1600.

Bij mij u l. onderdanige onweerdigen broeder Hieronimus Franssoon Vogels

 

 

 

 

 

 

3.

Aen den discreten godtvruchtighen in Godt gheleerden Johannes Uytenboogaert, dienaer des H. Evangeliums in ’s Gravenhaghe, per amis (?) 1601

 

De ghenade onses Heeren Jesu Christi, die liefde Godes des Vaders ende die ghemeynschap des H. Geestes sij met u l. Lieve weerde broeder sonder te vergeeten u l. l. huysvrouwe midtsgaders u l. gansche familie verhoopende u l. gesontheyt. Onsenthalven dancken wij den almachtighen Godt naer alle behoorlicken wenschen alles goets so en heb ick niet connen laeten u l. noch eens te schrijven, ende is mijn voornemen gheweest niet meer moeyte te doen om te schrijven, nademael dat ick raet ende advys ghesocht hebbe door mijn schrijven, doch niet vercreghen, daer ick menichmael wel troost van doen heb in dit ampt, dat mij van den Heere opgheleyt is. U l. is wel bekent in wat een plaetse ende wildernisse van volck dat ick hier ben ende wat swaricheyt dat wij lijden door het predicken van dese papen, die hier van Uytrecht comen onder den marschalckschap, doch also het mij verdriet het volck te sien gaen met grooten hoopen ende geen hulpe noch van predicanten noch van overicheyt, so claghe ick Godt die sake met tranen in mijn ghemoet ende dencke nu voort selver te verschijnen in de predicatie deser papen ende haer so moeylyck vallen met teghenspreeken, dat sij sullen moeten wijken, ghelijck alreede daermede eensdeels begonnen is, al soude ick somtijts sondachs mijn predicatie moeten laeten. Ick geve u l. te bedencken waertoe sulcke predicatiën streckten. Mijn is geseyt datter cortelyck gheleert soude weesen, dat die Staten van den lande alhier argher sijn dan wolven, want die wolven lieten wat van den menschen over, maer die Staten vernielen ’t al. [i.m.] ‘T en maeckt niet dan oproer ende sedicie in ’t lant, der papen predicken die onderd­anen tegen haer overicheyt.

Item noch onlancx gheleden in janniuarie leerende in Vinckeveen, dat droncken drincken quaet is, nochtans so quaet niet ofte sij moghen salich worden, maer alle guesen waren verdoemt, omdat sij niet en gheloofden wat sij en gheloofden van ’t vegevier niet, noch van de bichte, noch van ’t wijwater ende meer andere dinghen. Hetwelcke hij seyde dat stucken des gheloofs waren, spreekende oock veele van den maechdelycken staet, uyt die Openbaringhe Johannes 14, segghende omdat gij l. niet twijffelen en sout aen hetgene dat ick u l. leere, so moet ick versincken, leer ick u l. die rechte waerheyt niet, ja so moet ick verdoemt sijn. Daermede heeft hij die waerheyt sijnder leere bevesticht, ende dewijle dat der dienaren Christi haer ampt is, den tegenspreekers tegens te staen ende met die ghesonde leere des Evangeliums te overwinnen ende beschamt te maken, so en can ick mij het pryckel der onweetener boeren niet meer schroemen, daer val af dat Godt belieft, ick sal met die hulpe Gods den pape niet rusten laeten so menichmael als hij weder comt.

Voorder begeere ick antwoort van u l. op noch een swaricheyt, die mijn voorghevallen soude, gelyck u l. den bedroefden stant der kercken binnen Uytrecht wel bekent is, so sijnder veele die haer beswaert vinden hare kinderen te laeten doopen van de predicanten van Uytrecht, over­midts hare mishandelinghe, ende dat se behooren gedoopt te worden naer het bevel Christi ende door weer ende wint den luyden somtijts niet gheleghen en is uyt te trecken, end ick somtijts in comende, sulcx aen mijn versocht worde ende u l. wel bekent is, wat hert mijn die predicanten toedraghen, wanneer sij mij ergens in conden becomen van sulcke dinghen, so nochtans dat ick die broeders met mijnen dienst wel begeere behulpelyck te sijn, so versoec ick raet ende als u l. yet schrijft aen mijn, beschict het tot Steven Janss., daer is altijt mijn meeste secreten, ende met malcanderen handelen wij veele ter goeder trouwen. Hiermede u l. den almachtighen bevolen ende het woort sijnder ghenaden. Datum den XXV febriuarie stylo vetri 1601. Laet dit bij u l. verborghen wesen.

Hendrick ten Brinck, dienaer des godelycken Woorts tot Wils, onder die dienaren die minste u l. dienstwillighe broeder.

 

4.

[in dorso] Copije van Henrick Jansz Puydt tot Woudenberch in ’t Sticht

 

Copije

 

Op heden den 13en junii anno 1599 compareerden voor ons Frans van Triest (?), schout, Henrick Cruyff ende Matthijs Jacombsz schepenen tot Woudenberch in ’t gerecht, Henrick Janss Puydt, predicant alhier, verclarende dat hij somtijts wat thooch gedroncken heeft ende dat hij dan, droncken sijnde met sijn husvrow wel eenmael ofte twee geleeft heeft hoger ende quader als ’t een predicant betaemt, waerover sijn huysfrow oock van hem geweeken is. Sooo is ’t dat Dirck Comans vanweghen sijn moder versoect, aleer hij sijn moder wederomme verlaten coemen, dat den predicant, sijnde sijns moders man, van alles voor ’t gerecht beter­schap belooven ende doen sal. Soo is ’t dat den predicant voors. bij desen belooft van nu voortaen met ijn husvrow toe leven in alle eerbarheyt, stillicheyt, soberheyt ende vroomicheyt, soowel binnen als buytenshuys, gelijck een goet, vroom, eerlick man toestaet ende behoirt te doen, ende dat hij van nu voorts aen hem wachten sal van droncken drincken ende in de herbergen te gaen. Consenterende ende mede overghevende sooverre het tot eeniger tijt mochte ghebueren, dat hij sijn selven wederom quam t’ontgaen, dat hij sijn husvrow sloech of smeedt, dat sij alsdan hetselfde sall moeghen aen ’t gerecht claeghen, di haer dan oock sullen moghen tot zijnent uut den huysch haelen ende laten haer gaen daer ’t haer gelieven sal, sonder daer yt teghens toe seggen ofte te doen.

Ende wij Schout ende Schepenen voornoemt belooven oock bij desen nae den dach nemmer­meer haer te versoecken ofte moyelicken te sijn, om wederomme bij hem te comen. Ende Dirck Comans wenschte hiervan acte, die wij hem gegost hebben ende is dese t’eenen oorkon­de. So hebben wij Schout ende Schepenen voorschreven dese acte ondertekent neffens den predicant voorschreven. Actum ut supra ende onderstondt Hendrick Jansz Puydt, Frans van Tiest. Dit is ’t merck van Henrick Cruyf, Matthijs Jacobsz ende gecollationeert met het princi­pale, is bevonden te accordeeren. In kennisse van ons onderschreven.

 

Cornelius Hillenius, minister Jesu Christi Alcmariae

Caspar Swerinchusius

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5.

 

Eerweerde zeer discrete wijse Chasparis Sweerinckhussius, dienaer des godtlijcken Woorts tot Rotterdamme

Rp 23 april 97 Rotterdam

de boode loon

 

Eerweerde, wijse ende zeer welbeminde lieve broeders naer alle hartgrontlijcke behoorlijcke saluatie etc.

 

Wij hebben u l. brieff mit het ingelechte verbaell van den XXVIII januarii stilo novo all wel ontfanghen. Ende dien den broeders (daer ’t behoort) gecomunicheert, overwegen ende gepondereert. ende wel hadden moeghen lijden ons wat eer ter handt gecommen hadde, overmidts wij ’t den broederen met meerder ordre ende stichtijnghe hadden moeghen vermae­nen, doch hetwelcke wij zoeveele gedaen als ’t moegelijck is geweest, te wercke gestelt hebben, als den tijt daertoe heeft kunnen lijden, daervoor wij u l. ende den broeder en zeer hoochelijcken danck zeggen van alle moyten, swaricheyden, zurge ende lasten, die wij gevoe­len van uwer zijden over ons te dragen. Daerover, God heb loff, nu leden Paesschen geen cleyne vermeerderijnghe van communicanten tot des Heeren heylich Avondtmaell voortgeco­men zijn, daerduer den dienaeren alhyer haer zeer verblijt hebben. Waerop zij van ons ende veele broederen wel vermaendt zijn ende aengesproecken worden, haer devoir ende schuldighe plicht voorts te sullen doen in alle ‘tgeene daer noch ontbreckt naer den Woorde Godes also behoorlick geremedieert ende aen haerder zijde haere beloften voldaen te moegen worden, opdat wij tesamen eens mitten anderen eendrachtelijck uut dese verdryetelijcke lanige (?) voore mit geweynsten harten daer ten eynden uuyt mochten geraecken, ende den naesten wech den regel van Godes Woort kyesen, ingaen ende nemen mochten, sonder daerneffens ’s mensschen vernuft zoeveele toegelaten, zoezeere geen plaetse te geven. Soe souden wij kunnen gerust wesen ende eeneghe hope hebben te moegen verwachten eene oprechte verbeterynghe. Daer­omme weerde lieve broeders wij u l. van harten bidden in dese moyten te continueren sonder ophouden aen dese dienaers te scrijven ofte andes te vermaenen (haer genoech te doen) als wij nu oick doen zullen, want het meer dan tijt wort (soe sij willen tot Godes eer en Sijne gemeyn­te uuyten mondt spreecken in der gerechticheyt naer den regel van Godes Woort en daerbij blijven) ende haer neersticheyt doen om alles in ’t goede te effectueren. Daer en souden soeveel schandalen, ergernissen ende andere inconveniënten, die hyer en daer in veele plaetsen geschyeden ende de overhandt innemen, alsdan zeer wel beter geprecaveert te kunnen worden, als u l. hiernaer volgende sullen verstaen ende leesen.

Gemerckt dese gestaltenisse van sommighe kercken in den plattenlande van Utrecht hebben wij met groote droeffheyt zeeckerlijck verstaen uuyten monde van onsen lieven broeder Heynryc­kus^[44], dienaers des godtlycken Woorts tot Amersfoort.

 

Woudenberch

 

Eerstelijcken dat ons zeer wee doet het dorp genaempt Woudenberch, gelegen bij Amersfoort. Denselffen dienaer tegenwoordich daer staende^[45] schijnt een overgeven persoon te wesen van vechten, dronckendryncken, daerbeneffens zeer qualijck ende onbehoorlijcken mit zijn huys­frouwe te leven, haer smijten en slaen, mitten haere slepen en trecken. Ende noch dat meer is, zoe onlancxs in de weecke voor Paesschen heeft hij sijn huysfrouwen kiste ont (?) stucken gesmeeten en ‘tgene daerinne was uuytgenomen, ende soe de gebroocken kiste op ’t vuyr geworpen, soe dat het geschapen was nyet sonder peryckel alleene sijn huys, ja het ganssche durp mede in brant gecommen soude hebben, ten waere die ingesetene van den durpe het tselffde voorcomen hadden. Dat de scholtus van ’t durp daerinne zoe ontroert was, seggende slaet den boeff doot. Ende daernae als een verwoest menssche heef thij zijn huysfrouwen cleederen genomen ende gedragen tot in Luesderbroeck in een herberch van eenen Hooch­duyts. Daer incomende seyde hij tegen de weerdinne: tapt mij een bier. Ende hij, weder sitten­de, seyde: geeft mij een stuck broots voor mijnen hondt. Daerop sij seyde, geen broot te hebben. En hij, opstaende, seggende: ick sall wel broot vinden. ende is tot het schapray gegaen, broot vindende, den hondt tegen de vrouwen danck gegeven. Ende eene cortelasse, die hij bij hem hadde, uuytgetoghen ende daermede in de haele gehouwen. Ende also met een gram gemoet den sack op sijn hals genomen ende is wederomme gekeert naer Woudenberch, in sijn huys geloopen. ‘Twelck die van Woudenberch wel gewildt hadden dat hij achter gebleven waere, doch in sijn huys sijnde, heeft hij drie ofte viere van sijn kornuyten bij hem gecreghen. Ende sijn huysfrouwe, die haer versteecken hadde, duer schoone woorden ende beloftenisse wederomme bij hem gecommen is.

 

Baren ende Ter Eem

Ten anderen noch den dienaers tot Baren ende Ter Eem. die beyde der kercken bedient, leert openbaer op de stoell, dat den mensch, zoe hij will, door sijn eyghen wercken ende verdiensten kunnen zalich worden, ende ock mede van die aenroepynghe van der affgestorven heyligen. Ende hij bidt oick voor die affgestorven lichamen ende begraeffenissen van de dooden, die in ’t graff leggende, scrijft mitte schuppe een cruys opte kiste, seggende met luyder stemmen: eerdt sijt gij, eerdt sult gij worden, valdt op zijn knyen met de huysluyden, seggende met luyder stemmen: Godt genade en barmhartich, genade en geen recht en dat met verscheyden reysen en met meer andere woorden. Dit selffde hebben tot drie ofte vier burgers van Amersfoort als vrunde gebeden te wesen, die dese handelynghe geseyn ende gehoort hebben ende sulcxs verclaeren.

 

Emenes

Ten IIIen den dienaer van Emenes. Angaende den doop neempt van elcke kindt te doope gepresenteert wort, thyen stuvers. Anders is hij in weygerynghe nyet te doopen. Oick mede van diegene, die trouwen ende haer in huywelicken staet begeven, daer neempt hij aff goudt en silver. Ende van elck lichaem te begraven neempt hij een goldt gulden ofte naer de gelegenheyt van den persoon. Soe u l. off de broeders hyervan naerder bescheyt begeert te weten, sullen het tselffde kunnen vernemen aen de classis van Amsterdam. Dit is ons gesecht bij den dienaer voorschreven in presentie van Crystoffel van Rijn, Jan van Hemert ende Vincent Vincents lambrecht. Wij zeynden u l. desen tot geenen ander fynne, daermede te doene tot sulcken dienste als u l. wel bekent is, en anders u l. ende allen den broederen het rijcke woort Sijnder Genaden, die u l. alle wil stercken ende regieren met Sijne Heylige Geest.

Actum Utrecht desen Xien aprilis stilo vetri anno 1597

 

U alle goetwillighe gedienstige broederen in den Heere

 

Johan van Hemert     Vincent Vincentss Lambrecht

 

 

 

6.

 

Eerweerde welgeleerde zeer discrete Casparis Sweryhusius, dienaer des godtlijcken Woorts tot Rotterdam

de bode loon

 

Eerweerde zeer lieve broeder,

wij hebben u l. brieff uuyt handen van onsen broeder Jan Lauwen ontfanghen ende die gecom­municheert ende wel verstaen, bedanckende u l. grotelicx van u l. vermanynghe ende zurge, aen ons gedaen. Soeveele wij noch vernemen kunnen van ydtwes tot verbeterynghe alhyer te geschyen, en kunnen wij noch nyet syen off vernemen, daer ’t noch soe staet als ’t was, dan alleenlick dengeenen die tot noch toe geabsenteert hebben, ons daertoe wel in persuadeerden om al ‘tgund datter gedaen is t’avoieren ende t’aproberen ende daerbij te laten, ende dat bij sulcken reden te seggen eens te sijn mit die van Hollandt ende nyet en manckeert off sij sijn met haerluyden eens, waeruyt dat wij presumeeren datter geen vorderynghe noch stichtynge (bij dese te verhoopen) en is. Terwijle datter noch geen vorderynghe van eenege classicale vergaderynghe in dese provintie gevordert en wert (onses wetens) noch oick eenighe Reforma­tie ten platenlanden. Hyerover biddende u l. ende meer andere onse broederen die goede handt, bij hooghe als leeghe de saecke gevordert mach worden volgende u l. belofte ende scrijven, als wij u l. wel toebetrouwen, waerover datter onser noch veele beswaert ende bedroeft sijn, omdat sij geen naerder verbeterynge en gevoelen. Hyermede de beveelynghe des Heeren. Mit groote haeste dese IIIen december Utrecht

 

Uyt naeme van eenege broederen

Vincent Vincentsz Lambrecht               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

7.

Eersaemen welgeleerden ende vroomen D. Casparo Swerinkhusio dienaren des H. Evangelii mijnen goede vriendt tot Rotterdam

den bode zijn loon.

 

Eerzaeme goetgunstige broeder in den Heere.

Ick hebbe in corten twee verscheyden brieven van u l. ontfangen vast eenes gelijcken inhouts, behalven zommige niewe tijdingen, die in den laetsten gemelt worden. Ick bedancke mij grootelyx van u l. favoer ende goede genegentheyt t’onswaerts, dat u l. de goede kennissen ende vrientschap me ons begert te onderhouden, welcke aenbiedinge ick ende mijn huysvrou van gantzen herten aennemen, ende bidden dat u l. mitzgaders uwe huysvrau tot dien eynde te gelgener tijt haer beloften gelieven wil naer te comen, van ons te bezoucken naedemael dat het tot noch toe niet en heft connen geschieden. Aengaende de tijdinge van de Spaensche vloot ende den nederlach der armen christenen tegen de Turcken, gelijck daer se een zeer gewoenste zaecke is voer dese landen (is het anders waer) alzoo is d’ander een gants bedroeffelijck druck voer de gemeynde christenheyt. Ick zoude liever voer dit laetste gehoirt hebben continuatie van  de tijdinge die hier bij alle man in den mondt is, van den doot des conincks van Spaengien, daer u l.  brief gantz niet van meldet. Maer wat zullen wij doen? Deus est qui providentia sua moderatur haec omnia. Hier wort noch wijders geseyt, dat den protestanten in Vranckrijck binnen Ruanen op haer reyneste van der parlement geaccordert worden is, vast alles watt suo (?) versoecht hebben. Indien het waer is, ’t zal den bedroefden kercken aldaer een zeer groote refocillatie zijn ende den coninck bevorderlijck tot sijn voernemen. Van des Cornelii Hornensis factiën heben wij oick alhier met droefheyt gehoirt. Zijn Excell. doet wel wijsselijck dat se bijtijts onderstaet hierin te versien, want ’t is lichtelijck te achten, wat voer inconveniënten hieruuyt souden moegen volgen, zoe bijtijt niet daertoe gedaen werde.

Van den staet onser kercken alhier weet ick bijnae niet wat ick schrijven zal. ’t Is wel waer lieve broeder (om vrijmoedelijck met u l. te handelen), dat naerder u lieder vertreck wel eenigen in septembri, maer noch niet zoedaenich als wij wel verwacht hadden, aengesien dat degene, die de andere doer haer exempel een anderen te dier tijt noch daervan bleven zijn. Daerop van velen wel gelet worden is. Ick hebbe gearbeyt hier ende daer om eenichsins de oirsaecke te vernemen. Zoo is mij voer weynich daegen secretelijck geseyt worden, dat u l. ende Corputius van hier reysende, hunlieden zouden beloeft hebben zeecker schrift van appro­batie des synodi van ‘tgene hier is in haer zaecke gehandelt worden te seynden, maer alsoo sie tot noch toe geen approbatie vernomen en hebben, dat ‘tzelve noch eenige terugge hielt. Konde den broederen bijtijdt hierin yets geholpen worden, ick zoude eenen beteren aenwas verhopen. Wat ons aengaet, ick zoude hopen dat eeniegelijck onder ons het beste doet ende vortaen doen zal, tot de meeste stichtinge ende eenicheyt, soo in ’t gemeyn als in ’t particulier met vrindelijcke aenspreckinge buyten ende binnenshuyse, gelijck wij voer ’t laetste Avontmael begonnen hebben, eeniegelijck in zijn quartier, ende hopen oick ‘tzelve te continueren.

 

De reformatie van de plattelande wort alsnoch (Godt betert) terugge gehouden: daerdoer het geschiet dattet buyten vast alles in ’t wilt loopt, gelijck anders niet te verwachten is van deng­enen, die geenen regel, ordre oft disciplin onderworpen zijn. Wij hebben den Staeten ernstelijck aengehouden ende de nootwendicheyt van de conformitet te plattenlande ende reformatie van dien geremonstreert, maer ’t is altijt ’t oude liedeken, dat is: men set ons met goeden worden af ende spreckt: Menen Heeren zullen daerop letten. Ende aldus blijft het voer ende voer nu soo en verwachte oick geen beteringe, tenzij dat andersins daerin versien werde. Daerover ick u l. ende anderer broederen raet geren hooren woude. De zaecke van Pieter Janss Backer, daer u l. van schrijft , staet soo leelijck dat ick mij schaeme ende het deert mij der goeden broeders uuyt Zeelandt, dat sie zoo leelijck hier zijn bedrogen worden: Godt wil ’t hun vergeven die oirzaecke daervan te zijn. Alle particularitet hiervan te schrijven en wil mij niet geboeren, ’t soude oick te lang vallen. Dit alleen zal u l. weten, dat het mij leet is, dat zoodaenige godslaste­raer als hij Pieter Janss is, niet alleen van Mijn Heeren Staeten in den dienst hier gemainteneert wort, zonder hem aen te houden tot satisfactie, maer datter onder onse medearbeyders sijn, die oick voer hem tanquam pro focis et aris strijden, ende derhalven in onsen kerkcenraet groote moyten ende swaricheyt aengerecht hebben, ende sulx onder ’t pretext van een vermeinde satisfactie, welcke bestaet in een schriftelijcke schuldtbekentenisse van generalibus terminis gestelt, die men senden soude aen die van Zeelandt: ‘twelck dese broeders sufficiant achten tot sijne iustificatie ende volle opneminge in den dienst alhier, vernietende alzoo niet alleen haer eygen vonnis wel eertijts bij onsen kerckenraet genomen, te weten: dat zoodaenige persoon als Pieter Janss daer beschreven was, niet en conde tot den kerckendinst toegelaeten off daer in sijnde, geleden worden. Maer oick praeiudicerende andere kercken ende insonderheyt die van Zeelandt, daer de foute begaen is, die bij avonturen (?) met sulcke hunlieden opgedrongen satisfactie, niet en zullen gecontentert zijn. Ende dit wort hier gedreven met sulcke hefticheyt ende importuniteyt, iae met sulcke bedriechlijckheyt ende dobbele treecken, dat het Godt verdrieten mach, altijt ons zeer becommert, die wij de zaecke geren ten besten zouden helpen beleyden ter eeren Gods, tot stichtinge zijner kercken ende ontlastinge van onse conscientiën. Daer en is noch geene finaele resolutie genomen, want in suffragiis onder de ouderlingen sumus aequales: ende als is ’t zaecke dat wij wel weten weynich dancks, dat wij bij den Heeren Staeten alhier deshalven te verwachten hebben (want ’t en blijft niet verborgen ende oick het minste wort hun geopenbaert) nochtans zullen wij doer Gods hulpe daerom niet laeten ons devoyr te doen ende naer behoir onse conscientiën met alle discretie te quyten. wijders op ditmael niet lieve broeder, dan u l. huysvrou mitzgaders uwen swager sowel van mijn als mijner huysvrou wegen. Saluta item collega’s. Datum in eyl den 2 decembris anno 96 binnen Utrecht.

 

H. Conchardi, minister ibidem.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8.

Pietas atque eruditionis laude ornatiss. viro D. Casparo Swerinchusio Ecclesiae Roterodamen­sis ministro fidelissimo.

Rotterdam

 

Gratia et pax a Deo patre per Jesum Christum

 

Pristinam nostram amicitiam, Caspare frater, renovare cupiens, hasce ad te dare volui, ut de rebus nostris te certiorem facerem. Valemus in nostra familia adhuc recte Dei immenso benefi­cio. Ante aliquot dies gravissimae punctiones et dolores circumcingebant cor meum unde non ita confirmata valetudine eram. Sed Deus, qui tum non me solum sed et filiam paterna sua ferula, utpote dysenteriae morbo (qui valde hic grassatur), visitaverat, mitigationem mirifice dedit.

Quod ad Ecclesiam nostram attinet, scis, quo statu eam, dum hic esses, inveneris, discedensque reliqueris. Gaudeo saevas tempestates, quibus jactata concussaque fuit, sedatas esse. Spero posthac statum tranquilliorem; video in plurimis frontes quam antea sereniores.         tamen cum collegiis meis quantae molis sit Ecclesiam semel undarum fluctibus turbatam, componere, consolidare. Videtur in animis quorundam aliquid adhuc haerere, quod ipsos ad publicos coetus segniores remissioresque facit, praesertim ad communionem coenae dominicae quae 19 sep­tembris stylo nostro administrabitur. Offico nostro non desumus, membra ecclesiae omni qua decet diligentia visitamus, non sine fructu. Unum intelligimus (ut mentem meam apud te aperiam) quod multos pungat, urat atque a coena domini administranda detineat, utpote denegata concio, quam pro Johanne Utenbogaert fratre nostro charissimo a praetore et dominis consilibus postulavimus. Hinc novum vulnus ex quo cicatrices non ita se obduci sinunt, per nos non stetit. In nos tamen faba conditur. Habes hic mi frater Ecclesiae nostrae statum, quem ut Deus stabiliat, magis atque magis florentiorem reddendo, te rogo, ut mecum illum oras, qui costodit Israel. Vale frater integerrime, cum tota tua familia.

Traiecti 3 septembris anno 1596 stylo antiquo.

Salutabis ex me quam officiosissime collegas tuos, nominatim D. Franciscum Lansbergium

 

Tuus

Henricus Caesarius

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Memorie^[46]

 

I

 

Ende eerst also bij den voorsseide Staten op den XXIen april 1587 staetsgewijse nae voor­gaende beschrijvinge vergadert ende nae rijpe deliberatie geresolveert is geweest, dat de patronen van de kercken ofte pastoryen ten plattenlande ofte in de steden gelegen tot deselve ledich zijnde, die Staten van Utrecht of haere gedeputeerden een anderen bequamen persoon souden presenteren ende die gepresenteerde persoonen door sulcke ministers in de provincie van den Lande van Utrecht geseten als die Staten ofte heure gedeputeerde goetvinden souden daertoe te roepen, doen examineren ende bequaem gevonden sijnde met den patronen tot dieselve plaetse admitteren ende dat de magistraten van de stadt ende steden die de gantsche ghemeente van deselve steden representeren, van gheen minder conditie en behooren te zijn dan die patronen sonderlinge daer die christelick is. Soo sullen van nu voorts aen als eenige kercken oft pastorye door versterff, destitutie, verlatinghe van eenighe ministers oft anderssins sal comen te varieren (?) in de stadt ofte steden van den Lande van Utrecht, die van de magis­traet aldaer ende (?) anderen gequalificeerden persoon in haeren plaetse beroupen ende den Staten presenteeren, dewelcke die sullen doen examineren soe eenige ministers in den Lande van Utrecht geseten ter presentie van eenige die gereformeerde religie toegedaen die de Staten ende magistraet daerbij gelieven sal te committeren om opsicht te nemen, dat niemandt door calumnie ofte om eenige frivole poincten gereiecteert ofte onbequaem verclaert worde.

 

II

Dat de voorsseide minister bequaem bevonden sijnde tot sijn ampt ende officie bij de Staten ende magistraet aengenomen ende bij de ministers in de kercke voor sulcx de gemeente gede­nuncieert ende voorgedraghen sal worden. Indien hij niet bequaem bevonden, werde gereiec­teert ende eenen anderen bequaemer in zijn plaetse bij de voorsseide magistraet beroupen, den Staten gepresenteert, geëxamineert ende geadmittert worden in de maniere voorsseid.

 

III.

Item dat daer patroonen sijn van de kercke ofte pastoryen in de steden of ten plannenlande gelegen, d’selve patroonen binnen twee maenden nadat die vacature van der kercke ofte pastorye t’haerder collatie staende tot haere kennisse gecomen ofte henluyden geënuntieert sal sijn, eenen anderen bequamen minister den Staten sullen presenteren, die deselve bij bequame ministers van de oprechte christelicke religie in ’t Landt van Utrecht geseten sullen doen examineren ter presentie van de Gedeputeerden van de Staten ende bequaem gevonden zijnde, sullen bij den Staten geadmitteert worden, volghende derselver Staten resolutie vooren ver­haelt.

 

IIII.

 

Indien de patronen in gebreeke blijven binnen den voorseiden tijt te presenteeren sonder eenige wettige oorsake oft excuse te hebben, sullen de Staten eenen bequamen persoon in de plaetse beroupen, die geëxamineert ende voorts toegelaten sal worden soo voorseid is ende sal oock bij de Staten gelevert worden behoorlicke acte, adresserende aen die van den gerechte, teneyn­de sijlieden hem als minister admitteren. Ende indien den gepresenteerde persoon onbequaem bevonden wordt, sal gerejecteert ende voorts gedaen worden soo voorseid es.

 

V.

Ende als eenighe kercken ofte pastorie ten plattenlande ledich geworden es daer gheen patroon en es, so sullen de Staten oft haere Gedeputeerde eenen bequamen persoon daertoe beroopen, d’selve doen examineeren in maniere voorsseid, die voorts geadmitteert ofte gereiecteert ende eenen anderen in zijn plaetse gestelt sal werden als vooren.

 

VI.

Dat die voorseide ministers gheen ouderlingen noch diakenen sullen kiesen, maer sullen die in de stadt ende steden gestelt worden bij die van den magistraet. Die daertoe nemen sullen bequaeme ende pacifique persoonen van den oprechte christelijcke religie wesende, wiens dienst ende officie sijn sallen (?) als henlieden bij particuliere ordonnantie van de Staten ende magistraten geprescribeert sal worden.

 

VII.

Ende ten plattenlande sullen die ouderlingen ende diakenen gestelt worden bij de patronen daer die sijn van de oprechte christelicke religie die deselve den Staten sullen presenteren om geadmitteert oft om redenen gerejecteert ofte andere in haer plaetse gesurrogeert te worden. Ende daer gheen patronen zijn oft daer die patronen niet en sijn van de oprechte christleijcke religie, sullen gestelt worden bij de Staten, haere ordinares Gedeputeerden oft dengenen die delve specialick daertoe gelieven sal te committeren.

 

VIII.

Dat de ministers, ouderlingen ende diaconen vergaderinge sullen mogen houden dan op ordinarisse dagen ende plaetsen, henluyden daertoe bij de magistraet geaccordeert ofte t’accorderen ende niet anders dan daerover geroopen ende ontboden sulcke uut de magistraet van den plaetse wesende de oprechte christelicke religie toegedaen als daertoe bij deselffde magistraet gedeputeert ende hen aengesecht sullen worden.

 

IX.

Ende sullen in de voorsseide vergaderinge geen saken mogen tracteeren, dan den kercke aengaende ende evenverre bevonden wordt dat de ministres, ouderlingen en diaconen eenige vergaderinge gehouden of resolutie genomen hebben, hetsij bij monde ofte schrifte, dan ter gesetter plaetse ende uure ende ter presentie van de gedeputeerde van de magistraet oft dat sij daer andere saecken tracteeren dan hun toeghelaten is, sullen daerover arbitralick bij den magistraet gestraft worden naer gelegentheit der saken.

 

X.

Ende sullen de ministers ende andere kerckendienaers in de stadt ende steden nyet meer dan eens te 14 daghen moghen vergaderen ende ten plattenlande des maendts eens.

 

XI.

Ende in gevalle die voorgeseide gedeputeerden van de magistraet geroopen zijnde nyet souden begeren te comen, sall den voorseide ministers, ouderlingen ende diaconen vrijstaen haere vergaderinge dien niet teghenstaende te moghen houden.

 

XII.

Ende so wanneer die noot sal vervoorderen enige extraordinarie vergaderinge buyten de voorseide bestemde daeghen te houden, sullen de ministers alsdan gehouden zijn ‘tselve aen die van de magistraet goets tijts te versoecken, met verclaringe van de redene waeromme dwelck naer dat sij die redene gefondeert ende ongefundeert vinden die vergaderinge afslaen ende accorderen sullen haere gedeputeerde belasten haer mede in deselve te laten vinden.

 

XIII.

Die voorseide ministers ende kerckendienaers en sullen voorts aen gheen classes of synode moghen houden noch tot eenige classes oft synode mogen senden of deputeeren dan met consent ende believen van de Staten oft haere Gedeputeerde ende mits d’selve tevooren overleverende die poincten ende articulen daerop de classes ende synodus gehouden sullen worden. Ende sullen die Staten eenige uut den haeren die oprechte christelicke religie toege­daen deputeeren die mede in de vergaderinge van de voorsseide classes ende synode (so het hen goet dunct) compareeren sullen ende bij alle ‘tghene daer gehandelt sal worden present zijn ende opsicht nemen dat daer niet en worde gehandelt den politycken staet ofte regieringe van den lande provinciën steden ende leden van dien betreffende oft daervoor die gemeene rust van den lande in ’t generael ofte van de provintie van Utrecht sreden ende leden van dien in ’t particulier geperturbeert soude mogen werden.

 

XIIII.

Soveel die school aengaet d’selve salle staen ter dispositie ende ordonantie van de magistraet in yeder stadt om daerinne te vorsien soo sij tot meeste gerieff van de gemeente dienlick vinden sullen. Welverstaende dat indien eenige van de ministers begeeren des sondaechs den catechis­mum te leeren, dat sij ‘tselve sullen mogen doen ende sullen die te leeren denghenen die des begheeren ende daer gelieven sal te erschijnen.

 

XV.

Ende ten plattenlande sal bij den patronen daer die sijn van de oprechte christelicke religie anders bij den Staten ofte haerlieden gedeputeerden sulcke ordre op de schoole gestelt worden als naer gelegentheit van yder plaetse gevonden sal worden dienlick te zijn.

 

XVI.

Dat de ministers, ouderlingen ende diaconen van nu voorts aen geen segel secretaris noch notaris sullen gebruicken.

 

XVII.

Item dat sij geen legatiën noch brieven sullen moghen senden aen heeren, vorsten, republijcken, steden, collegiën ofte gemeente, hetsij die geseten sijn buyten of binnen die provintiën, sonder deselve eerst ende alvooren den Staten oft eenige die sij daertoe deputeren sullen of die schout ende burgermeesters van de stadt ofte steden daer sij resideren ofte gecommuniceert ende van denselven oorloff daertoe te hebben op pene van arbitrale correctie.

 

XVIII.

Sullen oock gheen brieven van eenige heeren, princen, vorsten, republycquen, steden oft gemeenten moghen ontfangen ende openen dan ter presentie van eenighe die de Staten daertoe deputeeren sullen.

 

XIX.

 

Item sovvel die almoesse aengaet sullen die ouderlinghen ende diakenen bij de magistraet gestelt, dieselve distribueren met advys van denghenen die die van de magistraet hemlieden bijvoegen sullen.

 

XX.

Ende sullen de ministers gehouden wesen Godes Woordt ende ’t Heylich Evangelium suver, oprecht ende getrouwelick te leren ende predicken tot opbouwinghe der kercken daertoe sij geroopen zijn, sonder hun stuck der politye ofte sake der werltlicke overheyt toecommen eenichsins te bemoyen ofte onderwinden, directelick noch indirectelick in eeniger wijs ofte maniere onder wat couleur, pretexte ofte interpretatie ‘tselfde soude mogen wesen. Sullen oock in geender manieren op de regieringe van de Staten van den lande, van de gouverneurs, officieren of magistraten generalen noch particulierlick mogen predicken, leeren noch spreec­ken in ’t heymelick noch in ’t openbare.^[47]

 

XXI.

Maer soo yet bij de voorsseide Staten, gouverneurs, officieren, magistraet oft yemandt van henlieden ware gheadaen, geordonneert ende gestatueert oft dat sij bevonden eenige schanda­leuse abusen ingecroopen ende getolereert te worden, die hen souden duncken te strijden tegens den Woorde Godes dat sij denselven daervan in ’t privee met alle beleeftheit ende eerbiedinghe christelick sullen vermanen ende met Godes Woordt onderrichten soveel in hen sal wesen, teneynde daerinne behoorlick geremedieert mach werden.

 

XXII.

Sullen haer oock wachten in hoore predicatiën te gebruicken eenighe propoosten die souden mogen strecken tot eenighe oneenicheit, oproer, seditie ofte iniurie van yemandt. Welverstaen­de nochtans dat ‘tghene concerneert leeringe oft oeffeninge van de religie, vermaninge van eenyeders ampt ende offitie ende straffe der abusen ende ongeschickte manieren van leven nyet gehouden sal worden voor iniurie ofte invectyve, soverre sulcx geschiet met manierl(?) ende sonder lasteringe ofte noteringhe van eenighe van de voorsscreven oft oock andere particuliere personen, maer sullen altijts trachten naer vrede ende den volcke daertoe vermanen, teneynde sij den politycken vrede met alle menschen soveel mogelick onderhouden sonder daerinne respect te draghen van persoonen ende van wat religie die sijn ofte mogen wesen.

 

XXIII.

Sullen haer oock niet moghen bemoyen met het stellen ofte veranderen van de persoonen die in de Staten sullen compareren van de magistraten, burgerhopluyden oft andere officieren ende bevelhebberen, maer sullen denghenen die des toecompt daermede laten beworden (?) op peyne van bij deselve gestraft te worden als perturbateurs van den ghemeen ruste ofte anders arbitralick naer gelegentheit der saken.

 

XXIIII.

 

Item indien de Staten oft die van de magistraet haer laten duncken om eenige redenen ende consideratiën die sij souden moghen hebben van noode te zijn eenige ministers ofte andere kerckendienars te licentieren ofte veranderen, sullen ‘tselve mogen doen ende denghenen die ’t henluyden goetduncken sal destitueren ende andere in haer plaetse beroupen in maniere voorsscreven, sonder dat daerinne yemandt anders seggen hebben sal, sonder oock dat die voorsseide Staten ofte magistraet gehouden sullen wesen yemanden eenighe redenen van sulcke deportement te gheven.^[48]

 

XXV.

Item sullen die voorsseide ministers, ouderlingen ende kerckendienars loven ende sweeren alle die voorsseide poincten ende articulen ende eenyeder van dien in ’t besonder te onderhouden ende voorts die Heeren Generale Staten van de Gheunieerde Landen, die van de Rade van State gecommitteert tot die regieringe van deselve landen ende de Staten van Utrecht ende haere gedeputeerde gouverneurs generael ende particulier van eenyeder provintie die magis­traeten ende andere werltlicke overheyt in alle politycke saken te gehoorsamen ende in alles gehou ende getrou te sijn. Ende soo tot haerlieden kennisse comt datter yet soude werden gedaen, gehandelt ofte geattenteert dat soude moghen strecken jegens die authoriteyt van de voorsseide overheyt ofte yemanden van hen tot naedeel ende jegens die gemeen ruste van de voorsseide provintiën, steden ofte leden van dien in ’t generael ofte particulier, dat sij ‘tselfde den officier van deselve plaetse oft den magistraet sullen te kennen geven ende dat sij haer voorts overal ende in alles sullen dragen als goede ministers ende kerckendienaers schuldich zijn ende behooren te doen.^[49]

 

Aldus gelesen ende gearresteert in de vergaderinge van de Staten op den XXIX januarii 1590.

 

Andermael gelesen ende goetgevonden in de vergaderinge van de Staten naer voorgaende wettighe beschrijvinghe. Vergadert op den Vien dach februarii XV XC

 

Ter ordonnantie van de voornoemde Staten.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Extract uut de poincten die bij de predicanten t’Utrecht onderteekent zijn ende ondertekent sullen worden.

 

Dat sij den doop sullen bedienen nae de instellinge Christi sonder den getuygen met eenige belastinge te verbinden dan welcken doop oock buyten den behoirlicken ofte gewonlicken tijt sal aengedient mogen worden den crancken kinderkens daertoe versocht zijnde.

 

Het Aventmael te bedienen suyver geleert, bedient ende uutgedeelt na de forme van Gods Woordt ende ordeninge van lesen ende singen bij den kercken gebruickelick.

 

Die beproovinge sal gehouden worden na de leeringe Pauli seggende de mensche beproeve hetselven ende sonder eenich ondersoeck ofte examinatie van des menschen conscientie nochtans alsoe dat sulx vrijstaet dengenen die ondersocht ende oock opgeteykent begeeren te sijn.

 

Die disciplyn ofte broederlicke vermaninge sal geschieden na de leere Christi Mattheus 18, te weten dat die van de kerckenraedt yemandt onder hen sal ordonneren te gaen bij denghenen die dissoluyt van leven is om denselven te vermanen van sijn abusen ende quaaden leven ende so die geordonneerden niet gehoort en worden, so sullen sij noch een ofte twee uut hen nemen ende so dieselfde noch niet gehoort en worden, so sal een van den dienaren hem daerbij voeghen ende den onboedtveerdighen voor de derde ende leste mael vermanen en de straffen ende soo hij alsdan noch niet wil hooren, so sullen sijluyden denselfden bevelen Godt Almacht­ich ende sijn mitsdien onschuldich in haer gemoet ende conscientie ende den voorschreven onboedtveerdigen sal van des Heeren Aventmael afgehouden worden.

 

De proclamatiën ende solennisatiën sullen geschieden volghende de ordonantie van de Staten.

 

De ministers sullen des sondags ten dienste van de swacken predicken de epistelen ende evangeliën.

 

1590

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Den eersaemen welgeleerden zeer discreten D. Caspar Swerinckhusio, dienaer des H. Evangelii tot Rotterdam

 

Eersaeme welgeleerde lieve broeder,

naer behoirlijcke groetenisse sal dese dienen um u l. te verwittigen hoe dat voer eenige weec­ken alhier tot ons gecomen is eenen Johannes Mauritius Bergerus met verscheiden kerckelijc­ken attestatiën, soo van de kercke ende classe van Zutphen als van andere plaetsen daer hij voertijden gestaen heft. Welcken Bergerus alsoo hij nu buyten dienste is, verdreven sijnde van den vijant, bij ons aengesocht heft om dienst ten plattenlande. Ende als men hem tot dien fine eens twee ofte drymael hadde laeten predigen, heft hij ons ende eenigen uut den magistraet, mitsgaeders der gantschen gemeynte soo wel behaecht, dat men heft beginnen te delibereren van sijn persoon te beroupen hier in dese stadt tot eenen vijfden dienaer die ons alsnoch ontbreckt.

Midlertijt is het geschiet dat ons overgesonden ende ter handen gestelt worden is seecker acte, besloten bij den synodo te Harderwijck den 10, 11 ende 12 julii preside Johanne Fontano ende Peter Gellio assessore, welcke alsoo luyt: aengaende de persoon Johannis Mauritii Bergeri de christelijcke synodus heft gedecerneert dat hij in desen lande in geenen ministerio zal gebruyckt worden,^[50] over welcke acte (alhoewel geene oirsaecke in ’t minste daerbij stont van soodaenige strenge sententie tegen dese persoon) wij te meer sijn verwondert geweest, dewijl hij van verscheyden kercken ende oick ongeverlijck vijf weecken tevoren van Peter Gellio met soo heerlijcke testimoniën was verciert worden: ick wil geswijgen dat hij tot sijne verantwordinge noit gecitert oft gehoirt worden, ia gecondemneert sijnde noit eenige insinuatie ofte bote daervan ontfangen heft.

Daerom voer goet is aengesien worden, dat men bij D. Fontano ende Petro Gellio wijders naer de saecke soude vernemen ofter eenige substantiële oirsaecken wesen mochte van soodaenige procedure tegen desen Bergerum, dwelck ten deele geschiet is insonderheyt te Arnhem bij Fontano ende met Peter Gellio is man noch besich. Maer alsoo van eenigen hem te laste geleyt wort dat hij hem te Rotterdam ende Dordrecht oick ergens in soude ontgaen hebben, sonder nochtans te specificeren sijn factum, maer wijsende ons tot ulieden om daerna te vernemen, soo is ’t dat wij niet en hebben connen nalaeten u l. mitsdesen te versoucken ende hertelick te bidden ons te willen vrijmoedelick ende met goeder conscientiën te openbaeren wat hiervan is, oft daer is iet substantial dat hem Bergerum tot den dienste der kercken soude mogen inhabil maecken, opdat wij alsoe moegen weten waernae waernae wij ons te reguleren sullen hebben,  ten fine wij in dese saecke niet en begaen dat eenichsins tegen de eere Gods, de stichtinge der kercken ende de liefde des naesten soude moegen strecken, daerop wij alleenlijck in allen ons doen ende laeten behoiren te sien.

Hiermede seer weerde ende lieve broeder u l. den Almogenden bevelende ende eerster gelegen­heyt antwort van daer verwachtende,

datum Utrecht den 25 augusti 99.

 

U. l. dienstwillige

medearbeyder in den Heere

H. Conchardus      

 

 

Genade ende vrede door Christum

 

Eersame, gunstige ende seer weerde broeder in den Heere.

Uwen brief aen mij geschreven van date den eersten julii is mij door onsen lieven ende weerden metbroeder Dominum Boxhornium seer wel verhantreyckt. Hebbe oock seer wel daeruut verstaen die meyninge ende versoeckinge onses broeders aen mij. Late daerom mits desen u.e. weten, dat ick van harten daertoe goetwillich ben om wat tot vorderinge van de gemeynte Godts ende Godts eere dient te vorderen. Sullen daerom noch in dit stuck noch in gene saec­ken mij onwillich die broeders bevynden. Want gelijck ick mondelick ende schriftelick voor den broederen gedeputeerden des synodi hebbe verclaert, also is oock mijn harte in oprechticheyt daertoe geneycht om Godts eere te vorderen. Sullen mij oock met die hulpe des Heeren altijt denselfden vynden, die sij mij gevonden hebben, doe ick in Den Hage bij haer was, haer ende u.e. altijt bedanckende van de goede gunste tegens mij, hopende voorts met Godts hulpe in de vrese des Heeren mijn beroepinge waer te nemen, na mijn beloften gedaen. Wat dan aengaet die sake van het Sticht van Utrecht, sal ick niet nalaten wat ick daerof weet u.e. te ondecken, opdat so het mogelick is, dien elendigen staet eens mach geremedieert worden door ennige goede middelen, die op den synodo soude mogen bedacht worden. Soveel aengaet mijn persoon, ick ben soverre door Godts genade gekomen, dat ick haddeu (?) geseyt hebbe het aensien, die eeren ende reputatie die ick bij velen in het Sticht hadde, ganschelijck mij niet meer bekommerende dat mijn beste vrunden van groter aensien sijnde, gehelick vertoornt sijn dat ick Montfoort verlatende, mij in Hollant begeven hebbe. Alleen biddende dat mijn persoon ende name in dit stuck verswegen mach worden om redenen: hetwelcke ick oock u.e. ende all anderen broederen toebetrauwe. Bidde daerom mij daerin te willen verschonen, opdat sij niet en verstaen door wien dat ghij dit alles so pertenentelick hebt. Ick stelle hier weynich namen van den predicanten ofte papen, omdat ick haer namen niet in schrift en hebbe ende niet en kan so haest haer namen verkrijgen. Maer so het van noden is, so sal u.e. mij dat laten weten, so weet ick noch wel door goede vrienden dieselfden te vereyschen. Wat hier oock noch niet gestelt en is ende sullen mij dat secretelick ende vrijlick te kennen geven. Ick wil haer dat trouwelick openbaren, dienende alleenlick daertoe, opdat het Sticht eens tot goede ordeninge soude mogen komen.

Die gelegentheyt van dien is vast dese.

 

1. Ten eersten wordt door die die visitatie (die vast eens alle drie iaren geschiet) geweert die classike vergaderinge ende sijn geen dinck min van sins Mijn Heeren Staten van Utrecht dan dat sij een classike vergaderinge souden toelaten, gelijck ick dat voor seker weet. Ende dewijle dat nou vele papisten in de regieringe van den Staten sijn aengenomen, so is voorts alle hoope van dien benomen, die tevoren noch eenichsins scheen te wesen.

 

 

2.           Hoe het gaet met die kercke van Utrecht achte ick dat den broederen wel bekent is. Hebbe oock sekerlick verstaen als van ennige ouderlingen als anderen vromen, dat al is ’t dat ennige ordeninge gemaeckt is die lidelick is, so wordt die nochtans dagelicx wederom geïnfringeert ende niet gehanthaeft, al is ’t dat oock al meest alle ouderling­en daer een mishagen aen hebben, gelijck in het inkomen Cornelii Antonii^[51] tot den dienst gebleken heeft, die tegens wil ende danck van den ganschen kerckenraet in den dienst gekomen is, door Gerobuli ende Caesarii doen, diewelcke met eenen ouder­linck, die sij tot haren wille hadden, geprocureert hebben, dat die magistraet een acte in den kerckenraet gesonden heeft, dat men hem respecteren soude voor eenen die­naer. Doch desen is nou wederom over een maent ofte daerontrent van sijnen dienst veroorloft, selfs oorlof versocht hebbende. Wat van Bergero is ende den voorderen staet, achte ick den broederen bekent te sijn. Het is immers also, dat die van de oude gemeynte nou wederom so ongerust sijn door die disordeninge dat sij al meest haer absenteren van het Avontmael des Heeren. Mij hebben oock sommige vromen ge­klaecht, dat sommingen, die weleer heel ijverich sijn gewest, ganschelick door dese disordeninge verwilderen ende niet willende met dese predicanten ennige gemeyn­schap hebben, tot een lichtveerdich wesen geraken.

 

Montfoort

3            Tot Montfoort heb ick eene bedroeflicken staet gevonden ende behalven dat daer niet

gedaen en wordt als gepractizeert, hoe men Godts woordt ende sijne gemeynte on­derdrucken sal, so worden aldaer noch beneffens dese grouwelen gevonden.

In den eersten is daer een paep, bij name Heer Matheus, diewelcke so grouwelick die luyden vervoert, dat hij bij alle krancken gaet in hare kranckheyden ende door sijn stauticheyt ende toestaen van de magistraet dat also in een gebruycke gebrocht heeft, dat den predickant bij niemanden ontboden wordt. Ja, al waer ’t dat ennigen wel lust souden hebben om den predicant bij haer te hebben, so derven sij noch van hem, noch van hare vrunden sulcx niet doen, dewijle Heer Matheus door haer den kranckensulcx doet verbieden, uutgesondert seer weynich vromen, die haer verstautende in den Heere, na hem niet en vragen. Heer Matheus dan komende bij den krancken brengt sijn olie ende gereetschap mede, alwaer niet heymelick maer in de tegenwoordicheyt van alle gebueren ende vrunden die luyden haer biecht hoort ende salft. Ende vooral heeft hij voor een gebruyck, dat hij eerst die krancken vraecht, of sij oock in de grote kerck te prediken hebben gewest, seggen sij dat sij daer gewest sijn, so moeten sij daer beloven op hare salicheyt, dat sij daer niet meer gaen en sullen.

Dese verbiet die luyden die godlicke schriftuere te lesen ende dat op hare verdomme­nisse, hetwelcke ick onder alle die magistraet te kennen gevende heb gepresenteert hem dat te bewijsen. Dese bij mijnen tijden siende, dat die luyden wat meer quamen tot het gehoor des godlicken Woordts als tevoren, heeft meer als voren van huys tot huys die luyden lopen vermanen te blijven uut Godts Woordt, opentlick sijn misse ende predicatiën doende met open dueren, lasterende opentlick Godts heylige Woordt, noemende dat een vervloeckte duyvelsche leere te wesen.

Heeft oock tot dien eynde te Paschen over een iaer ingehaelt eenen jesuyt, die op Paesdach opentlick gepredickt heeft. Desgelijcx op den Tweeden Paesdach, wiens predicatiën alleen dienden tot lasteringen van Godts heylige Woordt ende oproer onder den volcke, onder alles lerende dat Godt in langen tijt geenen dauwe hadt laten vallen op der aerden om die grote gueserije wille, die in desen landen geschieden. Van die tijt of hebben die gemeyne borgers derven oproerissche woorden spreken tegens die hoge overicheyt, hoewel sij tevoren oock niet seer vrij daerof geweest sijn door die instigatie van Heer Matheus, houdende dat voor een maxime dat het toch sonder twijffel anders sal komen, ende dan sal Montfoort die kroon hebben ende dan sal den tijt komen om die guesserije grondelick uut te royen. In dese devotie hout se vast Heer Mateus.

 

Hierdoor ben ick geoorsaeckt geweest te gaen bij Heer Matheus, ter plaetse daer ick hem van ’t opentlick sijn misse ende superstitie plegen, ende hebbe hem geijscht, seggende dat ick daerom daer quam, omdat hij sijnen godtsdienst ende predicatie so opentlick dede als ick ende hem niet en ontbrack dan die grote kerck. Dat hij daerom soude nou mijn rekenschap geven van sijn godsdienst ende leeringe ende insonderheyt voor die wijse van de misse, die daer voorhanden was ende mijn bewijsen, dat die apostelen sulcken gebruijck hadden gehadt. Dat hij daerom in de tegenwoordicheyt van alle die luyden, die daer noch tegenwoordich waren, halen soude sijnen eygen Bibel ende handelen met mij uut Godts Woordt. Doch ij mij geen contentement konnende doen ende seggende dat hem niet gelegen was veel te disputeren, so ben ick uut die kamer gedrongen^[52] door hem ende twe vrouwen ten leesten geseyt, staende in ’t voorhuys, dat ick hem hielt voor een wolf ende verleyder der menschen tot der tijt dat hij hem verantwordt hadde met Godts Woordt.

Ben daerom ter eerster gelegentheyt bij die magistraet van Montfoort gegaen ende van haer begeert, dat sij hem daertoe wilden houden, dat hij opentlick met mij uut die Heylige Schriftuere mochte handelen, dewijle hij die luyden iammerlicken vervoerden. Maer sij hebben mij sulcx afgeslagen, seggende dat sij sulcx niet stichtelicken en vonden, maer souden besorgen dat hij sijn dingen niet meer so opentlick souden doen. Doch dese beloften waren niet meer als een enckele spotternie, want van die tijt of dede hij dat noch so veel te meer met grote lasteringe tegens Gods Woordt ende den sijnen dreychden mij te poorten uut te iagen ende wat om mijn hooft te geven, seggen­de men sal hem leeren bij die magistraet loopen etc.

Ick heb door een missive Mijn Heeren Staten hieroff volkome instructie gesonden, haer daerbij te kennen gevende, dat ick door sulcx niet en sach ennige vruchten tot Montfoort te doen. Resteerde oock niet meer dan het stof van mijn voeten te schud­den ende voortaen te gaen na die leeringe Christi. Mijn Heeren Staten hebben ten lesten hem bevolen te vertrecken uut Montfoort ende sijn residentie te nemen binnen Utrecht. Hetwelcke geschiet sijnde, hebben die magistraet seer heftig voor hem gesolliciteert, alligerende twe oorsaken waerom dat sij hem uut die stadt niet mochten missen. Die eerste was dat hij veel aelmissen gaf, hoewel nochtans kenlick is, dat hij die niet van sijn selven geeft, maer anderen van der Gouwe hem toeseynde ende binnen Montfoort oock hem verhantreyckt worden om die luyden meest in de super­stitie daermede te houden. Die andere was dat niemant ofte bijnaest niemant in sijn sieckbed een predicant bij hem begeerden ende dat hij dan daer gehaelt worden ende seer troostelick voor den krancken was ende so sij gebreck hadden, so stont hij die bij. Also dat Mijn Heeren Staten van het Sticht van Utrecht hem wederom hebben gecos­nenteert binnen Montfoort te woenen, ende was in alles geen maent uut Montfoort. Doet wederom als voren ende bij mijnen tijden daer al wederom sijnde, worde het laeste erger als het eerste.

Desen Heer Matheus is uut Dort gebannen om sijn oproer daer aengerecht ende opentlick met die diefleyders uut die stadt geleyt ende tot Montfoort woenende ende ter Goude mede sulcx soeckende te doen, is hem oock die stadt van der Gauwe verboden.

 

Beneffens desen paep is noch eenen paep bij name Heer Willem, tot welcken alle kynderen ten doope gebrocht worden (want Heer Matheus doopt weynich kynderen) ende dat alles in ’t openbaer, door die straten met die gevaders^[53] gaende ende den kynderen opentlick doopende.

Die magistraet altesamen, uutgesondert immers seer weynich, stipuleren aen haer vrunden, gebeden sijnde tot getuygen, dat sij het kynt in de grote kerck niet laten doopen sullen.

              Binnen Montfoort sijn twe kerckskens. Het eene van het Vrouwengasthuys ende het andere van het Mannengasthuys, in welcke men opentlick singt die vesper, het lof ende diergelijcke. In het kercksken van het Mannengasthuys daer staet het vol beel­den, daer staen keersen voor onsteken, daer gaet eenen yegelicken met open dueren in om sijn superstitie te gebruycken, ende is niemant die het eens weren ofte bespotten derrif. Also wordt het door die magistraet gementeneert, die al meest daer selver opentlick gaen.

Ende sijn noch ennige andere dingen aen te teykenen, als dat sij mij geweert hebben, dat ick geen diaconen heb mogen stellen ende niet hebben willen lijden ennige diaco­nie, daer nochtans niemant des sondaechs eens voor den armen hadt omgegaen, ende hoe die algemeyne vastdagen van de hoge overicheyt geboden, ontheylicht, bespot ende ineen Bacchusdach verandert worden. Maer om korticheyt te plegen gae ick sulcx ende diergelijcke noch veel meer voorbij.

 

Hermelen

4.           Tot Hermelen is een out man weleer bij den tijden Werneri, Johannis Utenbogaert ende andere broederen gestaen hebbende tot Abkouden ende is vervallen tot een maniere van een lutheranismum. Leert dat het broot in ’t Avontmael waerachtich vleesch ende bloet is ende deylt ostiën uut in de bedienigne des Avontmaels ende heeft somwijlen bij hem staende in een mantken krakelingen. Tot den Avontmael gaen papisten ende wie dat willen. Die papisten (gelijck ick selver uut eenen vandaen sekerlick verstaen hebbe) houden hem voor een papist. De luteranen voor een lute­raen. Die vroom sijn in de religie houden gans geen gemeynschap met hem. Een van Montfoort, een lithmaet der kercke, heeft hem selfs gevraecht waerom dat hij also den guchelmantel omhinck, daer hij wel eer voor een gereformeert predicant gehouden was gewest. Antwoorden spottelick, het was al sotheyt veel te doorgronden, het waer beter dat hij hem met sijn weeftau bekommerde. Hij singt in de kercke geen psalmen noch bewijst geen teykenen van Reformatie.

 

Camerick

5.           Tot Camerick staet eenen bedaechden man bij name Nicolaus, hebbende weleer gestaen in de Lozerecht, viens attestatie ick selver mede gedeputeert tot die visitatie gesien hebbe. Doch sijn attestatie mijns onthoudens was niet geheel suyver. Dese voor ons hem roemende van reformatie, is nochtans bevonden een samaritanismum aen te rechten. Doopt op sijn papist die kynderen die het begeren. Doet oock door sijn doen die kercke van Woerden bedroefenisse aen. Is voorts onsuyver in sijn leere, den pausdom mentinerende in sijn predicatiën, opentlick biddende voor die dooden.

 

Cockengen

 

6.           Tot Cockengen staet een godloos mensche, weleer na mijn onthouden tot Sevenhoe­ven gestaen hebbende ende van Mijn Heeren Staten van Hollant vandaer verdreven. Diewelcke ick mede heb gevisiteert ende met diegene, die met mij tot die visitatie gedeputeert waren aengeseyt, dat hij in Hollant eenen moordadigen dootslach hadde gedaen. Waerover dat hij niet alleen van sijnen dienste was gedeporteert, maer mocht sijn leefdaech niet meer in Hollant komen. Diewelcke seer weynich tot verantwoor­dinge koste inbrengen. Desen drinckt hem dagelicx vol ende droncken. Hij is een guchelaer, dan schijnt hij een papist, dan een luteraen te sijn. Doch hij wil dien naem niet hebben, dat hij gehelick onses religies soude sijn.

In dit dorpe geschieden vele superstitiën. Daer staet een cruys op het kerckhof ende daerbij na mijn onthouden eenen Lieven Heer op die Koude steen. Daer gaen die luyden dagelicx bevert. Het cruys hangt vol bantkens, die daerom gebonen sijn, daer die luyden die koorts mede afbynden. Die predicant aldaer dickwils van goede luyden gevraecht sijnde, waerom dat hij dat niet en weert, antwoordt spottelick dat hem dat niet en hyndert.

In dit dorpe is een jaerlicx kermisse ofte ommeganck. Want men heeft daer een beelt gehadt van Ons Lieve Vrouwe, daer men botter in de lamp voor plach te bernen. Daer komen alsnoch die luyden alle naer met grote mennichten in ’t openbaer met grote solemniteyt ende offeren botter ende gelt in groten getale, also dat het een iaermarckt schijnt te sijn. Men seyt dat de predicant sijn portie daer of heeft, gelijck ick oock sekerlick verstaen heb waerachtich te sijn.

 

Anckeveen

7.           Tot Anckeveen staet een bij toename Slappert, eenen gansche godlose mensche. Is een papist per omnes casus. Ende als men hem komt visiteren, so getuygen die kerckmeysters goet van hem. Hij heeft een psalmboeck in de hant ende siet so oot­moedich als hij can, belovende dat hij hem sal dragen in eere ende leven als een goet gereformeert predicant. Hier en binnen is hij ende blijft een bespotter van de ware religie. Is een grote enorme dronckaert, vecht ende na die maniere der dronckaerts, so het te pas komt, slaet een ander met een kan voor den kop, gelijck hij verscheydelick gedaen heeft. Heeft voor een sprueckwordt, als hij op die bierbanck sit: Het is nou predicant uut, ick tappe nou uut een ander vaetken, ick ben geen consistoriant etc.

 

Vinckeveen

8.           Tot Vinckeveen staet eenen, die in ’t gemeyn onder den dronckaerts genoemt wordt die Grote Godt. Is een gans godloos mensche, eenen groten dronckaert ende drinckt so droncken dat hij sijnen Godt niet en kent, so men gemeyntlijcke seyt. Is een gans papist. Doch mij is geseyt dat hij kortelick in sijn dronckenschap soude versmoort sijn ende gestorven sijn.

 

Abkoude

9.           Tot Abkoude wordt van den maerschalck toegelaten dat een paep daer opentlick predickt in een huys ende hoewel Mijn Heeren Staten mitsgaders die maerschalck van den dienaer des godlicken Woordts aldaer daerof geadverteert sijn, so wordt dat tot noch toe alevenwel niet geremedieert.

Aldaer ontsteken sij voor een autaer keersen ende hoewel die dickwils van den die­naer ofgeworpen worden, so continueren sij alevenwel daerin.

 

Emnes

 

10.         Tot Emnes staet een paep, diewelcke weleer scheen hem te willen begeven tot die Reformatie. Maer daerna dat teruggegestelt hebbende, blijft een paep. Houdt in alles den pausdom staende met bespottinge van de ware religie ende hoewel ick mede heb sonderlinge Mijn Heeren Staten daeroff helpen adverteren, als mede tot die visitatie gecommitteert sijnde, so blijft hij nochtans aldaer tot desen huydigen dach toe. Hij is meteen oock secretarius van beyde die dorpen, daer hij als pastoor of geseten wordt ende leeft na werrelts wijse.

 

Oijck

11.         Tot Oijck staet eenen, die altijt daer pastoor gewest is, ende als ick mede bij hem was in de visitatie, worde bevonden van outs een kennisse der waerheyt te hebben. Maer alevenwel heeft hij tot noch toe blijven hangen in den pausdom, also dat hem sijnen dienst verboden is geworden van Mijn Heeren Staten van Utrecht. Niettemin is tot noch toe geen gereformeert predicant daer gestelt geworden. Also dat hij in ’t eynt wederom door oochluyckinge hem verstout heeft te prediken ende te doopen in sijn huys.

 

Hauten

12.         Tot Hauten wordt door oochluyckinge toegelaten dat op sekere ommegangen als op Pynsterdach ende andere dagen in een capelle in de kercke geoffert worden verschey­den wasschen beelden, als wasschen armen, voeten, geheele menschen, vrauwenbor­ste, koyen, peerden ende dit alles van was gemaeckt. Dese also van was gemaeckt sijnde, worden in de kercke gebrocht ende die kerckmeysters oft een van harentwegen ontfangt dat op eenen tafel daer gestelt, met veel gelts daer bij, hetwelcke alles daer solemnelicken geoffert wordt. Ende hoewel den predicant op die stoel gegaen is ende predickt, so varen sij alevenwel voort door die gansche predicatie, also dat den predi­cant dat somwijlen selft heeft moeten weren met grote peryckel.

Doch nou te Pinsteren door veel instantiën ende onbeschaemt aenhauwen heeft in ’t lest, als sij bikants haer dingen gedaen hadden, den maerschalck gekomen ende die capelle toegesloten ende het volck daeruut doen gaen. Dit heeft ons Florentius,^[54] dienaer aldaer, ons in onse classike vergaderinge, tot Weerder gehauden den 3 julii voerleden, selfs te kennen gegeven.

 

Waudenberch

13.         Tot Waudenberch staet eenen ganschen godlosen mensche. Dese is weleer een weder­dooper gewest ende heeft hem van haer tot ons begeven, doch noyt belijdenisse des geloofs gedaen, nochte tot den Avontmael des Heeren gewest. Is tot Waudenberch aengenomen gewest voor een schoolmeyster ende heeft hem verstaut daerbij te predi­ken. Bij mijnen tijden is hem verboden gewest het predicken ende voorons verschij­nende neerstelick bevolen dat hij sulcx niet meer doen en souden. Want in het stuck van de leere ende fundamenten des geloofs worde gans niet veel fundaments in hem gevonden. Heeft alevenwel noyt opgehauden van prediken. Predickt ende doopt ende hoewel dat Mijn Heeren Staten hierof dickwils bij mijnen tijden oock van mij selfs geadverteert sijn, so wordt hem dat alevenwel niet verboden, maer vaert voort tot op desen huydigen dach toe. Hij is hierbeneffens een kijver ende vechter, is een voor­vechter met grote schandale, hemselven vol ende droncken drinckende ende als hij dan thuys komt, so slaet hij schandalicken sijn wijf, dickwils haer met den haer over die straten treckende etc.

 

Sint Martensdijck

 

14.         Aen Sinte Martensdijck woent eenen duyvelbesweerder, die oock een waersegger is ende heeft pastoor aldaer gewest. Dese besweert ende beleest die beesten ende menschen, die hij die luyde wijsmaeckt dat betovert sijn. Ende als yemant wat verloren heeft, so leest hij daerna gelijck der waerseggers gebruyck is. Ende hier heeft hij een groten toeloop in. Ende hoewel hij daerover eens gevangen is gewest ende die predi­cant aldaer sijnde hem dickwils daerover beclaecht heeft, so hout hij alevenwel tot noch toe niet op.

 

Doorn

15.         Tot Doorn resideert eenen, bij namen (na mijn recht onthouden) Ancelmus, diewelcke daer pastoor in den pausdom gewest is. Dese heeft geschenen bij mijnen tijden hem tot die Reformatie te willen begeven. Heeft oock tot dien eynde over ses ofte seven iaren een propositie gedaen. Doch daerna moetwillichlick achtergebleven. Ende hoewel vele doliantie over hem in dit stuck geschiet is, so blijft hij alevenwel in den dienste ende en draecht hem niet als een gereformeert predicant, maer recht een Samaritanismum aen ende leeft daerbij in grote dronckenschap.

 

Capelle

16.         Tot Capelle resideert eenen paep, die een monick gewest is. Ende is een paep per omnes casus ende doet al dat den pausdom medebrengt. Ick heb hem mede gevisiteert ende heeft tot geen reformatie willen verstaen. Blijft tot desen huydigen dach toe in den dienst, hoewel dat sulx eenen yegelick bekent is.

 

Schalckwijck

17.         Tot Schalwijck resideert eenen bij toename Eck^[55], diewelcke wel geen viant van die waerheyt is ende heeft sijn dienstmaecht tot sijn echte huysvrau getraut. Mar hij en verstaet die fundamenten der religie niet. Heeft oock so veel begripts niet. Hij heeft gans geen gaven te prediken. Hij leest op die stoel den devote minderbroer, gemaeckt door Corvinum ende bedient also voorts die pastorie. Hij heeft daer weleer vicarius gewest ende die grave van Culenborch heeft hem die pastorie gegeven als dagelicx heer daer sijnde.

 

Dit is vast, lieve ende weerde broeder, het voorneemste dat mij na weke bedenckinge voor dese reyse in den sin heeft konnen komen, daer of dat ick na u.e. begeerten u wel hebben willen adverteren, wel wetende dat ick daer anders niet in geschreven heb als die waerheyt, nadien dien die gelegentheyt van dien mij seer wel bekent is. Oock is daer niet van hetgene dat ick geschreven hebbe of Mijn Heeren Staten van het Sticht sijn daer wel of geadverteert. Doch het blijft also tot noch toe ende dewijle daer geen classike vergaderinge ofte ennige ordeninge is dan alleen die blauwe visitatie, so doet eenen yegelick wat hij wil. Als die komen die tot die visitatie geordoneert sijn, so maken sij vast in ’t gemeyn, dat die huysluyden een goede getui­genisse van haer geven ende so blijven sij vast in hare disordeninge.

Daer is voorts geen ordeninge ten plattenlanden, weynich sijnder die in ’t Sticht het Avontmael des Heeren oyt hebben uutgedeylt hebben ende hoewel dat sommigen het Avontmael des Heeren uutgedeylt hebben, so sijn daer wederom seer weynich die daer ennige kerckelicke ordeninge houden.

 

 

Waerde lieve broeder, dewijle ick uut trauwicheyt die gansche gelgentheyt trauwelick ondeckt hebbe, so wil ick u als voren gebeden hebben mijnen naem daerin te willen verswijgen. Warin die broeders mij voorts begeren te gebruycken, sij sullen mij getrau ende gewillich vynden om tot Godts eere ende vorderinge van sijne kercke den broederen in sulcx ende andere saecken te dienen. Wenschende hiermede dat Godt den weerden ende lieven broederen in den synodo vergadert, wil begeven met wijsheyt ende discretie opdat ennige middelen mogen gevonden worden om den bedroefden stant van Utrecht ende het gansche Sticht te helpen, nadien dat binnen Utrecht ende op andere plaetsen vele godsaligen daerover suchten.

 

Seer weerde lieve broeder, hiermede den Heere ende den woorde Sijner genade bevolen met u lieve huysvrau ende kynderen ende u lieven broeder Hermannum, mijne goede oude bekenden. Wilt doch mijn gebiedenisse doen aen den broederen gedeputeerden des synodi ende allen broederen daer mijner soude mogen mentie gemaeckt worden. Actum den 16 julii anno 1601.

 

Uwe dienstwillige

Gerardus de Blockhoven.    

 

 

 

 

Aen den eerweerdighen, voorsichtighen, discreten, godtsalighen Johannes Uyttenboogaert dienaer des H. Evangelium in Den Haghe oft ‘s-Gravenhage.

1600 per amis

14 novembris 1600

 

Uyt Wils desen XXVIII october sylo vetri anno 1600.

 

Die genade onses Heeren Jesu Christi die liefde Gods des Vaders ende die ghemeynschap des H. Geestes sij met U.L. ende U.L. huysvrouwe ende gansche familie, verhoopende U.L. alder ghesontheit. Onsenthalven dancken wij Godt almachtich naer alle behoorlijcke groetenisse ende wenschen alles goets. Ende heb ick niet connen laeten U.L. eens te beschrijven.

Also ick U.L. lestmael tot Amsterdam sprack ende aldaer volgens U.L. begeerte bij Urcinus eenighe dinghen ghelaeten heb, die ick bij gheschriefte ghestelt heb, verhoopende dat het U.L. ontfanghen heeft. Ende heb daerin gheschreven van de Kockinger beevaert van meer dan van 3 duysent menschen; die papisten roemen meer dan 4 duysent, hetwelcke ick beter geloof geve. Dien predicant van Aelsmeer heeft mij geseyt dat uyt sijn dorp wel hondert sijn gegaen ende die papen loopen noch alle sondaghen bij malcanderen aen dese Stoffelaersbrugghe ende in Vinckeveen. Daer comen sij openbaer predicken tote eenen rijcken huysman Echbert Aelberts­soon ende roemen dat sij den maerschalc wel te vrinde hebben, midts gevende een vaetgen botter. Het brect so in, dat het te beclaghen is ende ick en weet hier geene raet in oft ick nu daerhenen gae om hem tegen te spreeken, so sijn die boeren so boos dat het qualyc sal afloop­en oft het sal licht op een smijten gaen ende oock gheschiet het sondaechs onder die predicatie. Van ’s morgens vroech beginnen sij ende ick ben alleen, geen hulpe hebbende van eenighe schouten. Wij en sullen in ’t laeste nau lanx den dijck moghen gaen van de bitterheit der boeren, die van dese papen dus opgemaect worden, die ons ende die hooghe overheit so suspect maken.

 

So is mijn vrindelijcke schrijven ende bidden oft onsen broeder ons eenighen raet weet te geven, com ick hier claeghen. Ick sorghe van niet verhoort te worden, jae oock suspect te worden. Wilt mij antwoort schrijven oft U.L. het ander schrieft ontfangen heeft. Ende so U.L. schrijft, so bestelt het tot Steven Janssoon. Die sal ’t mij wel bestellen. Steven Janssoon heeft mij gheseyt datter totten Berg in ’t Sticht eenighe penningen sijn, die de Staten van Hollant geven tot behoef van de dienaer. Ende die van Nichtevecht bedient het ende mij dunct dat het een goet man is, daer het wel aen bestaet is, die oock ghesont in de leere is, biddende dat U.L. daer het beste in wilt doen. Belieft U.L. yet meer te weeten dat mij bekent is, ick sal ’t U.L. wel schrijven. Voorder can U.L. mij hier wat goets in doen, ick bid U.L. wilt daerin doch niet nalaetich weesen, gelijck ick U.L. dat wel toevertrouwe.

Doen ick daer lestmael bij U.L. was, doen hadde U.L. eenen boeck goeden coop ghecocht, wesende in de Hooch-Duytsche sprake nae mijn onthout waer hij mij dienstich in mijn ampt, ick soude van U.L. wel begeeren midts U.L. daervoor tevreden stellende, soo U.L. dien missen wilt.

Hiermede den almachtigen Godt bevolen ende het woort Sijnder ghenaden. Datum als boven. Groet mijn Weerniere Helmiche seer ende U.L huysvrouwen.

 

Hendrick ten Brinck U.L. dienstwillighe broeder

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Anno 1599 so omtrent Alderheylighendach ende Aldersielen sijn vergadert ontrent tusschen de 600 ende 700 menschen een groot huys over een brugghe, misse gedaen ende gepredict, ick meynde dat de naem is Stoffelaersbrugghe omtrent Abcaude, daer Hollant en de Sticht van malcanderen scheyt. Noch ontrent Paeschsavont eenen paep commende uyt Amstelredam met een kach^[56] met volc ende in Vinckenveen, 2 daghen ghepredict ende misse gedaen ende ghes­onghen ende die menichte des volcx mij onbekent dan veel volcx vergaedert van veele kanten. Noch onlancx naer Pincxteren eenen paep van Uytrecht comende dan doen vergaedert in Vinckenveen ter selver plaetse voorseid tot eenen rijcken huysman ghenaemt Eck ofte Echbert Aelbertszoon. Noch veel ter bevert ghegaen, meer dan over die 3000 menschen, tot Kocking­hen; ok Meene Lieve Vrouwen Hemelvaert met groote menichte van schuyten heele nachten ende daghen over het water, niet stille sijnde van Amstelredam uyt alle cartieren van Hollant oock met waghens met volc, oock met beest ende haer roemende noyt sulcke vrijheit te hebben bij onsen tijt als nu. Item noch een Lieve Vrouwe den VIII ende IX september sylo vetri 1600. Noch die papisten metten selven paepe van Uytrecht vergadert ten huyse van voorseide Ecke in Vinckenveen, predickende ende misse doende, singende. Hebben des maendaechs sijnen tecx uyt het regium van eenen stoel die Salomon liet maken in ’t huys des Heeren, hebbende 2 leven met 6 trappen ende aen elcke sijde van de trappen 6 leeuwen. Ende desen stoel alligorierende Onse Lieve Vrouwe te sijn ende die XII leeuwen die XII apostelen. Diewelcke Lieve Vrouwe men schuldich was aen te bidden, als wesende een voorsprakersche bij den Heeren Sone. Ende omdat men die aenroepinghe veracht van Maria is die oorsake dat het sulcken boosen weer is van regen ende wint, vermaenende het volck sulcx te doen ende haer te wachten van de predicanten die daer teghen spreeken. Want die predicanten den duyvel in hadden, hoewel men hem eygentlijck niet en sach, nochtans van herte volstack. Vermanende het volck op pene van de eewighe verdoemenisse haer van den predicanten ghehoor te wachten, want so menighe voet als men daer toe trede, so menighen voet ginck men na de verdoemenisse. In somma meer andere sware sententiën ende ordeele hij sprack, diewelcke niet anders en strecken dan tot seditie ende oproer, die onderdanen teghen hare overricheit daervan gheloovweerdghe ghe­tuyghen sijn die sulcx ghehoort hebben.

 

De paep van Anckeveen gebruyckt in sijn goeddienste alle papistissche ceremoniën van keersen te branden, daervoor te knielen, van wijwater eetcetera. Getuygen sulckx twee broederen van Wesep(?).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

April 1601

 

Memorie etc.

 

Gevraecht na den staet der kercken in ’t Sticht van Utrecht ten plattenlande, is de antwoorde dat sedert dat de H.H. Staten ’s lants van Utrecht de beroepinghe ende sendinghe van kercken­dienaeren aen haer genomen hebben ende den kerckendienaren also wel in steden als in dorpen verboden hebben geene classicale bijeencomste te houden, so sijn alle dinghen in een arme bedroeffde staet gecomen: sulx dat de meeste dienaers off in leere off in leven, ia sommige in beyde ongesont sijn.

 

Leusden

Het is een tijt lang geleden dat een paep, genaemt Heer Jan geweest pastoor tot Hoeflaecken, althans wonende binnen Amersfoort, bij de Heeren Staten van Utrecht ende bij de predicanten van Utrecht geadmitteert was om tot Luesden, dichte voor de poorte van Amersfoort gelegen, predicant te sijn, niettegenstaende deselfde een openbaer vijant der waerheyt was, daerbenef­fens een groot dronckaert, totdat een van de predicanten van Amersfort keerde hem hart daertegens, settende om viel redenen wille de stadt ende kercke van Amersfort aengaende.

Is niettemin deselfde althans bij de H. Staten een alimentatie toegeleyt met commissie om te mogen bij de boeren tot Luesden voor sieckentrooster gaen, toch (seggen sij) sonder roomsche ceremoniën te gebruycken. Ende onder dese dexsel gebruyckt hij alle afgodische ceremoniën des pausdoms.

 

Soest

Tot Soest is eenen sulcken ouden man tot een predicant gestelt, die niet alleen geen verstant en heeft van de relygie, maer oock selfs in allen dingen doet soo ’t de huysluyden begeeren.

 

Woudenberch

Tot Woudenberch is een predicant die beyde in leere ende leven ongesont is, allen menschen een ergernisse. Dewelcke oock so lichtveerdich handelt, dat hij nu in may lestleden een soldaet, sijnde een Schotsman, garnisoen houdende binnen Amersfoort, met een vrouwspersoon, geboorn ende woonachtich mede binnen Amersfoort houwelijcxe geboden gegeven ende in houwelijcke tsamen gegeven ofte bevesticht heeft, sonder kennisse van de predicanten ofte eenich bescheyt van Amersfoort te hebben, alleen om een stuck gelts daeroff te genieten ende soo met kinderen doopen in de huysen bij de huysluyden ende andere dinghen.

 

Ameronghen

Tot Amerongen is een predicant die van de classe tot Utrecht geëxcommuniceert is ende noch daechlijxs van het doopen der kinderen sijn gelt neempt, als oock van ’t houwelijck, welcke personen hij om gelt te crijgen binnen sijn huys tsamen geeft, niet openbaer in de kercke. Sulx dat onlanx geleden, als hij een paer tsamen gegeven hadde met een kanne gebranden wijns in sijn huys dranck. Men can sien wat daer meer omgaet.

 

Over-Lambroeck

In het dorp van Overlambroeck doet de paep openbaer misse in de kerck ende oeffent het pausdom.

 

Emmenes

 

In het dorp van Eemenes desgelijxs alwaer de pastoor sittende binnen der stede van Neerden in de herberghe hem beroemde op die Paesschen gehadt te hebben 1800 communicanten; sulxs te weten aen de misbrootjens die hij uutgedeelt hadde. Waervan eenige van Neerden goede kennisse connen geven.

 

Dit is vast den staet van de dorpen die omtrent Amersfort sijn. Van de andere dorpen die over de andere sijde van de stadt Utrecht leggen, hebben de dienaeren van Amersfort sonderlinge geen kennisse overmits sij daer niet en comen ende die dienaers geen gemeenschap met mal­canderen hebben, dan den staet is bij veelen sulx dat door de ongeregelheyt van de dienaren het Evangelium eenen quaden naem crijcht.

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Eersamen welgeleerden vroomen D. Gasparo Swerinchusio, ghetrauwe dienaer des Woordts Gods bij der gemeenten Christi tot Rotterdam.

Den bode loon.

R. 19 augusti 1601.

 

Eersame zeer discrete broeder

U.L. schrijven van date den 25e julii heb ic wel ontfangen. Ic zoude ooc over langhen tijt voor desen daerop wel gheantwoordt hebben, ten waere mij seker consideratiën op dien ende ander noot opgehouden hadden. Als ten eersten dat U.L. zo expresselijck tot diversschen reysen vermelt, ic zoude U.L. oversenden alles wat ic zekerlick wiste den handel der predicanten ende kercken zo binnen als buyten Utrecht betreffende, daer meest sulcken dynghen t’meyner kennisse commen zijn bij rappoirt ende verclarynge van anderen want ic noyt in eenighe van haere visitatiën en ben gebruyct geweest etcetera. Ten anderen dat ick sach dat ic hierin niet profijtelicx en conde doen zonder eerst met ander naestgelegen predicanten mij bekent van desen mij naerder bevraecht te hebben. Niettemin om U.L. goet ende zeer nootsaekelick voornemen zo veel ick vermach te helpen voorderen, so heb ic in ’t corte dese ingesloten stucxkins up het papier gebracht U.L. hoewel misschien soude genoech toegesonden teneynde U.L. hem daeruut eenichsins soudet moghen behelpen. Ic meene men ‘tgene ic oversende alsins alzo zal bevynden ende en twijfele niet zoo men eenige onpartijdighe persoonen den generalen visitatie toelyete in ’t Stift te doen, men soude al veel meer ende leelicker stucken connen ondervynden. Datter eenighen regel of ordre soude moghen gestelt werden, is meer als noot­saekelick. Anders moet teneynde de zaeke Christi daer overal gantsch vervallen ende verhaen tot grooter hertenleet van de vromen ende schade van veelen menschenzyelen, geswegen ooc de gemeene verswackynghe deses onses vaderlants in ’t berooven van zoveel honderden menschenherten, gestolen door onse vijanden den valschen propheten, alles in den waerheit intolerabele.

Wil U.L. hiermit den Almoghenden bevelen met weynschyng van allen mogelicken goeden voortganck in ‘tgene hier is voorgenomen. In den haest uut Amsterdam desen 16e augusti 1601

U.L. dienstwillighe mededienaer in den Evangelio des Heeren

 

Joannes Ursinus^[57]

 

 

[nb volgorde controleren]

 

Het is openbaer voor yderman dat de wasdom der gereformeerde religie ende rechsinniger gemeenten des Heeren aldaer so door den predicanten soo door die van de magistraet selfs menichsins verhindert werdt. Daerentegen bij onachsaemheit van d’eene ende coniventie van d’ander neemt den gruywelicken afgodendienst der papisten daegelix toe, alles tot groot hertenleedt der vroomen ende vreuchde der quaetwillighe.

 

Articul 1. Utrecht

 

De waerheidt van desen werdt openbaer ten eersten uutte dien de geheele macht, recht ende vrijheidt der kercken des Heeren aldaer onder den voeten leyt geworpen. Ende dat deurdyen daer zeker aerticulen zijn^[58] nieulicx naemelick anno 1593 gemaect bij eenigen, teneynde geconfirmeerdt van ter dier tijt regerenden magistraet, daernae die claeghende ghemeente genoech opgedrongen ende dit alles zoo men doe vooren gaff alleen bij provisie. Al welck voornoemde articulen soo men siet ende hoort so uutten mont der predicanten selfs, als der magistraet nu moeten gehouden werden voor eenen gewisse ende eeuwighe wet of regel, ja dwanck der kercken. Waernaer de zaeke der kercken aldaer zal ende moet beleyt ende aeng­erichtet worden, niettegenstaende alle voorenghaende contraerie gegeven beloeftenisse ende bovendyen men ooc weet daerin zaeken begrepen te staen den Woorde Gods niet gelijckma­tich.

 

2.

Dese nieuwelick gevonden articulen onderhouden beede de predicanten ende magistraet wanneer ’t hen past ende gelieft: gelick het onlancx geleden heeft gebleken in de beroepynghe van twee sonderlyngh haere predicanten met naemen eenen Johannem Bergerum ende daernae eenen Cornelium Anthonii, eertijts predicant binnen Seyst,^[59] denwelcke liggende dichtbij der stadt Utrecht. D’eene incruypende zonder behoirelicke attestaetie, d’ander zonder wettelicke kerckelicke vocatie ende examinatie in leere ende leven, waervan nochtans de voornoemde articulen expresse vermeldinge maken. Toonende alzo (meene ic) dat se noch in Godes Woorts noch regel van de rechte noch selfs haer opgeworpen articulen en willen in ’t stuck der religie handelen, maer alleene naer eygen wille ende goetduncken.

 

3. Bij den predicanten

Achtervolghende het laetste articule daerin gsproken werdt van de broederlicke vermaninghe ende bestraffynghe der litmaten ende bevyndt der zaecken etcetera die en is niet alleen in gheen ofte cleen praticke aldaer, maer daervan is een gedeurich stilzwijgen, ja selfs haere kerckelicke vergaderynghen te nieten gaet ende meer ende meer smeltet ende verdweent. Eensdeels door gedeurighen twist ende oneenicheit der predicanten, anderendeels datter geen zoorge, ja kennisse over der litmaten geloove ende wandel ende wert onderhouden, waeruut een rechte woestijne in ’t huus des huusen opstaen ende volghen moet.

 

4. Papisterije

Ter contrarie men zyet dat de gruywelick afgoderije des pausdoms aldaer meer ende meer groyt en bloyt, ja uutbreect ghelick als een ghemeene pestilentie tot degene die ten plattelande woonen. Alleene schijnen die papisten binnen den stadt van ons hierin te verschillen, dat zij haere afgoderie der misse ende andere superstitieuse diensten niet en doen met clockengeluyt ende open deuren. Men vraeghe ende ondersoecke sulx bij den dekenen van alle collegiën der canonicken, abdessen, cloosteren ende cleyne beghijnhuysen deur de gantsche stadt.

 

5. Apkoude

 

Men hoort daegelicx voor desen tegenwoordighen tijt dat omtrent Amsterdam verscheyde papen ende jesuiten uutter stadt Utrecht overcommen, die hen in verscheyde doorpen begeven tot conventiculen te maken met misse doen, met predicken haere valsche leere, met openbaere processiën op te stellen onder veel honderden menschen met omdraghen van houtten bilden, brandende toortsen ende wassen keersen, gelick laetsleden is opentlick gesyen worden binnen een plaetse genaemt Apcaude op den IIen februarii 1601.

 

6. Vinckeveen

Voorder te Vinckeveen (zo men verstaet) is de paepsche afgoderie in uutterlicken ende aen­sienlicken godsdienst genoech openbaerlicken gedaen ende daegelix gepleecht.

 

7. Cokeynge

Tot Cokeynghe hout men openbaere bedevaerden daer veel honderden menschen dicwils gesien werden. 

 

8. Anckeveen

Tot Anckeveen staet een paep met namen Heer Stappardt (die hem schijnt te willen contrefeic­ten in een predicant) dewelcke op Palmensondach genoech opentlick wijdet palmen, water ende geeft in zijnen kercke opentlick staende brandende keerssen, wijwater, hoort biechte, deelt der papen brootgod yderman die ’t begeert om gelt. Ende is bevonden een mensche in zijn leven ghantsch godloos.

 

9. Emmenes

Te Emmenes is een paep genaemt Heer Dieric, hoort in zijn huus biechte, deelt opentlick op Paeschdaeghen den brootgod wie hem begeert.

 

10. Woudenberch

Tot Wouwenburch staet een afvallich mennonyt, levende in aller schande. Geeft hem uut voor predicant ende dit sonder wettelicke vocatie ende examinatie, sonder allen behoirelicke autori­satie. Sulcke stucken zijnde misschien veel meer, mij onbekent. Ende dits in ’t corte ‘tgene mij vooren is commen: hier vale.

 

Hagesteyn

 

Te Hagesteyn staet eenen Pibo Ovitius, een mensche die somtijts eenighe liedekens singt in den kercke. Diesem te Duysburch hem voor eenen doctor medicinae wtgegheven heeft, hem houdende voer weduwnaer ende ingegheven hebbende eenige luyden tegen peste medecijne ende dat die ghestorven waren, ondersocht zijnde vonden gheen boecken bij hem etcetera ende seyden de heren der stadt hem zijnen dienst op.

Is daerop ter biechte gegaen bij den prior of eenen monnik ende nemende attestatie van hem, gaet nae Coelen ende laet hem paep wijden, treckt onder Roermunde ende staet daer als paep, wert van de bischop verdreven, alsoe hem zijn husvrouw volgde met 2 kinderen, comt te Cleef ende van daer int Graefschap van den Berghe, van daer te Werkhoven, daer hij ’t Avontmael willende bedienen ende hebbende gheen communicanten, porrende daertoe den schoolmr. [i.m. koster te Werkhoven] seyde [i.m. hiervan is opten Statencamer kennisse gecomen] wille hij ’t broodt niet eten, werpt het onder de taefel, wie kan ’t sien. Comt vandaer wederom int graef­schap van den Berghe, alwaer hij tot Venator gesonden hem te laten examineren den prior Casparus voorsseid, bekeerdt zijnde ende tot ‘s-Herenberghe predikant geworden zijnde, was ten selven tijden daer ende Pibo de dingen boven verhaelt zijnde ontkent hebbende ende daernae bekennende, seijde dattet wt swackh. was, is gegaen tot Ochten bij Nimmeghen van waer hij oock met stanck gescheijden ende ’t geruchte hem naegaet dat hij een weerwolf sij ende gesocht heeft te Cudelsteert te comen ende hem gaen vrembde geruchten nae van qualick met patienten gehandelt te hebben.

 

Is gedeporteert geweest ende is wel wedergecomen, een boef. Peritus casus.^[60]

 

Te Amerongen staet eenen Abraham Janssen, wel bekendt over veel jaeren.

 

Te Seckveldt gaet den dienaer voor ’t lijck singhen mit blooten hoofde vigilie, gelijck in ’t pausdom, testes meester Gillis den schoolmeester ende Caro den weerdt tot Wouiden, is dagelix droncken, comt in Wouiden doopen op zijn luthersch.

 

……ende gaet over de

…..ick de luyden suveren (???)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Wij dienaren des goddelicken Woorts der classis van Overijnlandt, vergadert zijnde in den Naem des Heeren Ter Aer gehouden desen 11en meye 1592, verhoort hebbende tot diversche stonden de groote clachten die nyet alleen van den gemeynen volcke geschieden, insonderheyt van dengenen die liefhebbers der waerheyt zijn, maer oock die begeerich zijn na de goede  eenicheyt, mitsgaders oock siende de groote bedroefheyt onser lieven medebroederen die grootelijcx dagelijcx beswaert worden door den ongeschickten ende onbehoorlijcke misbruyc­ken die dagelicx gesien ende metterdaet bevonden worden door het incruypen van de pauselic­ke superstitiën ende andere exercitiën die alsnu in vele ende diversche plaetsen dagelicx meer ende meer zeer grovelick toenemen, tot groote schade ende nadeel der Eeren Godts, Zijns Woordts ende Zijner H. Kercke, mitsgaders oock tot onruste ende oneenichtijt der gemeynen volcx als ’t notoir is ten jersten tot Beckersvelt, gelegen in de Stichtsche uuyterste palende aen Hollandt, waer een paep is meester Dierick van de Goude,^[61] die hem nyet en ontsiet die bijde dienaers van de gereformeerde kercke getrout zijnde vrij te stellen ende alsdan de novo pause­lickerwijse te trouwen. Item de kinderen die ‘tzij in de kercke der gereformeerder post tot Bodegraven gedoopt zijnde van nieus te doopen, leerende dat die bij den guesen (alzoo hij die noempt) getrout zijnde alle de dagen haers levens in overspel leven ende dat hare kinders hoerekinders zijn ende daerenboven als men kinderen brenget om te doopen, zoe vraecht hij hoe dat men die wilt gedoopt hebben,^[62] op se staets oft nae de pauselijcke wijse. Ende dien op se staets begeeren doopt hij in de kercke, de andere in den huysen. Item hoirt de biechten ende administreert het broot more papistarum en verhoedet hem oock nyet zeer lasterlijck te spre­ken, verdoemende de leeringe der gereformeerder kercke ende het rechte gebruyck der sacra­menten met andere vele lasteringen.

 

Item is woonachtich tot Mijdrecht, gelegen in de proosdije die men noempt het Brochel(?) paep dezelve doopt dagelijcx alle kinderen die tot hem gebrocht worden uuyten dorpen liggen­de in Hollandt, mitsgaders biecht hoirende ende het broot uytdeylende more papistarum. Daer dagelicx veel menschen toe loopen, gelijck oock geschiet door andere papen die dagelicx commen in een plaetse genaempt het Blocklandt, gelegen in de parochie van Zevenhoven, sorterende onder de proosdije voorseid. Ende zijn meest gelogiert ten huyse van Adriaen Jans op de Bloswech ende somwijlen ten huyse van Willem Pieterszoon, al se sijen alwaer zij papen met haren adherenten misse doen, prediken, vesperen singen, doopen, het broot uuytdeelen, biecht hooren ende voorts alderhande confuselicken pauselicken exercitiën gebruycken, waertoe van alle omliggende dorpen ende plaetsen een ontsprekelicke menichte des volcx toeloopt ende dat toten groote onruste ende ongestichticheyt van vreetsamen, ja wordt oock bevonden dat de gemeyne lantsluyden uuyt den omliggenden plaetsen ende dorpen in ’t voor­noemde Blocklandt op haer zelven vergaderinge maecken bij groote menichte ende tsamen lesende ende singende more papistarium gelijckformich de vergaderinge die nu op den 3 meye verstort is geweest ter Langer Aer door den bailliu van Voshol. Is oock tot Koukengen in Sticht eenen paep Andries genaempt, die oock mede de voornoemde pauselicke exercitiën gebruyckt ende houdt enen jaerlijcxe bedevaertdach etc.

Is oock beneffens desen tot Bodegraven eenen Cornelis Wolfaertszoon die aldaer predickt et suo (?) de sacramenten administreert, die hem nyet en ontsiet oft dyen ’t nyet genoch en is dat hij hem zoude tevreden houden met zijn volck dat onder de voornoemde parochie Bodegrave is sorterende, maer daerenboven zoo doopt hij alle kinderen die dagelicx zoe uuyt diversche steden, dorpen ende plaetsen tot hem gebrocht worden.^[63] Laet oock buyten de limiten zijnder bedieninge bij den crancken halen ende administreert haerlieden het broot bij hetzelve noemen­de een viaticum(?) te wesen. Laet oock ad comunionem toe alderhande conditiën van men­schen, ‘tsij hoeren. In summa ’t sij man ofte wijf zij en mogen nyet te oneerlick zijn, hij laet se al toe ende spreeckt over haerlieden de absolutie, waerdoor datter zeer groote swaricheyt coempt ende oneenicheyt, gantsch Hollant door want daer en commen nyet alleenelick die naestgesetenen, maer undique confluent beclagen haerlieden insgelijcx de voornoemde dienaers van de groot ingeschicktheyden ende dissolutiën die dagelicx geschieden in alle haren dorpen geen uuytgesondert, te weten van dansspelen te houden, caetsen spelen ende andere lichtveer­dicheden die dagelicx geschieden, oock ter tijden der predicatiën, nyettegenstaende dat de E. H.H. Staten ’s lants van Hollandt door mijn E. H.H. den bailliu van Rijnlandt zeker placaeten uuytgegeven hebben ende laten publiceren, dewelcke in geenen deele onderhouden en worden, alzoo de destitutie van den onbehoirlicken schoolmeesters tot grooten nadeel der jonger juecht. Biddende ootmoedelick allen dengenen die dit eenichsins mochte aengaen, dat hare E. zal believen hierinne zoe vele als ’t mogelick is behulp te doen ter eeren Godts, Zijns Woorts en uuytroyen alles ‘tgene dat tegen den voorderinge der kercken Godts is strijdende.

Actum in voornoemde classicale vergaderinge ten dage, maende, jare ende plaetse voornoemt ende uuyt den name derzelver onderscreven.

 

Robertus Gualterus de Ridder^[64] classis scriba

Henricus Reinerius^[65] nomine praesidis.   

 

 

  

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

18 novembris 1601

 

Eersamen wijzen zeer voorsyenighen Casparus Grevinckhoven, predicant des H. Evangelii tot Rotterdam

 

besceyt

te heb

 

Ende za              de ontf..

    co      scipp wederom

beyde

doen

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Loft Godt altijt. In Utrecht dezen 4en novembris stilo veteri

 

Seer gelieffde ende waerde broeder in den Heere.

Naer alle gewoontelijcke groetenisse en can ick U.E. in deezen niet verberghen een saecke die mij dunct hoochnodich U.L. tot waerscouwinghe te adverteeren om U.L. ende alle uwe mededienaren in toecomenden tijden daerduer op u hoede te moghen zijn, opdat alle ‘tgene tot vorderinghe van Goodts kercke ende onse plaetse alhier onder ulyeden zoude moghen gehan­delt worden zecreet ende dicht mocht blijven.

 

 

So is ’t dat (alzoe Godt zonderlinck de huychelaers altemet openbaert) zedert u vertreck van hier bij mijn gecomen is de soon van onsen Heyndrico Caesario, die gelijck hij van mijn ver­socht d’acte van Gelderlant te hebben om hem daermede te behelpen teghen het onordentelijck incomen Bergerii, mijn onder andere redenen vertelde een seer vreempt dinghen dat hem beiegent was van enen uuyt den raet genaempt Bemmel, dwelck den archsten Aechitopel is die daeruuyt mach comen, iae so veel menschen vermoeden is een man die men scier meent een Ariaen te wesen. Diewelcke Gerardum Caesarium onder andere behendighe woorden off vraechen off hij niet vernomen en hadde watte nu lest in de classis tot Woerden gesloten was ende alzo hij zeyde neen, zo seyde hij noch wijder dat hij verstaen hadde dattet waer op enighe saecken ons aengaende gehandelt off nu sulxs geschiet is om hem uuyt te halen dat is Godt bekent, maer Gerhardus zeyde mijn hoe dat als hij hem sulxs vraechde hem indachtich worde dat 4 ofte vijff daghen daer te vooren bij hem ende zijn vader was geweest de persoon van Hermannus, predicant van der Gouw,^[66] die als hij zijn offgescheyt nam haerlyeden zeyde dat hij most na desen voirscreven Bemmel toegaen ende was also haestich, seggende daerbij dat hij mit hem te doen hadde van enich landt, maer desen Caesarius selfs zo hij seyde daer een quaet vermoeden uuyt crijgende uuyt noch sommige andere woorden, temeer dat hij hier een groot vrindt is van den secretarius van de Staten ende andere onser principael heeren ende oock altemet hier compt docht hem ende vondt voor goedt geraden als ick oock dede dat dit U.E. geadverteert mocht worden. Dan alzo hij zulxs niet (dewijle het noch soo en soo met hem staet) U.L. dorste scrijven, heeft hem ende mijn goedt gedocht dat ick het doen zoude U.E. ende alle de broederen hier ernstelijck up versoeckende dat dit toch in aller stillicheyt gehouden mach worden, doch U.L. can mijn naem verswijgen op oft daer meer andere (niet dat de vroome daerin geoffenseert zijn) in uwe classicale vergaderinghen quamen, zo uuyt mochte comen, ende dat het tegen niemant geseyt en worde, tenzij dat men hem mach vertrouwen. Want voor seecker is dit den man die de principael wargeest ende schuermaecker van de religie is, ick mene Bemmel voorscreven die hier nu cameraer van de stad is ende tevooren scepen. Want Gerardus verhaelde mijn noch hoe dat hij als het noch in twijffel stondt off hij angenomen zoude worden off niet, hem ansprack ende off vraechde doen hij noch scepen was, dvelck is ongevaerlijck ses weecken geleden, wat de heeren mit hem voorhadden, daerbij seggende dat hij zo ongerust zonder continueelen dienst te hebben niet en cost gaen. Waerop dezen Bemmel seyde dat comt omdat men heeren vreesen siende dat Gerobulus ende Caesarius (te weten) zijn vader zo wel accordeerden ende hij nu als den derden daerbij comende mede een lijn zoude trecken, daerom daer qualijck toe costen verstaen. Merct eens so utte schrickelijcke woorden, jae woorden die uuyt den duyvel haercomen, te kennen gevende dat zij in de kercke geen vrede maer niet dan tvist ende oneenicheyt zoecken te wercken. Daerom zeer beminde broeder alzo U.L. ende andere van de broederen daer veel in connen doen, zo bid ick U.L. om de lieffde Christi hierinne u uuyterste vermogen te doen, ghelijck ghij oock wel weet den harderen principelijck sulxs bevolen is ende an dieghene anhouden die sulxs in vermogen is om te remedyeren, want zonder twijffel nademael Godt onse Heer Jhesus Christus sulx belast dat men vooral sal soecken ’t rijcke Goodts ende zijne gerechticheyt zo behoort daer wel princi­pael op gelet te weesen, nademael U.L. zo veel abuysen bekent zijn, niet dat die uuyt onweten­theyt ingeropen zijn maer hem laet ansien off hier pleyn daerop gepractiseert worde voor dezen an de stouticheyt onser gesellen heeft gebleken die in ghenoghe manieren connen verbueren ’t sij wat zij ons ende andere wel stoutelijck derven voor hooft weynden maer die Goodts eere ende de voorstant zijner kercken garen zagen die zijn al (ofte worden terstont) voor suspect gehouden. Maer Godt die alles wel een wijl tijts door lanckmoedicheyt aensiedt, verhope ick dat hij eenmael weder zijn oogen op zijn bedroeffer kercke zal nemen ende diegene met zijnen H. Geest anroepen, die Hij tot principael voetsteren eer over Sijne kercke bevolen heeft. Denzelfden U.L. ende alle vrome dienaren U.L. onsentwegen in de gemeen gebeden wil gerecommandeert hebben opdat in alle onse gheconfaedereerde landen eene lynye eenen regel naer het richtsnoer des principalen uuits des Evangeliums mach getroffen worden ende geen wijder inbrueck diergelijcke pestilentiale dvalingen voort en come daer ons den Almachtigen zo wij anders recht cunnen comen tot ijverighe gebeden ons zal in helpen van wien ‘tsij goedt ofte quaedt alles Zijne uuytvercorene toecompt tot haren besten van denwelcken wij mit bidden ende smeecken moeten verwachten ende toereeckenen alle hetgene ons in desen bedroeffelicke weerelt gesciet tot onser syelen salicheyt van node is. Hem zij de eerlijckheyt van begin nu ende in der eeuwicheyt amen. Sijt van mijn Steven Janszoon ende alle goetgesinde hartelijck gegroet. Geschreven in Utrecht, datum als vooren.

U.L. dienstwilligh om te gebieden 1601.

 

[in margine op bladzijde 105 van boven naar onder geschreven saat:]

 

Post datum ende voor het sluyten van dezen wilden ick wel (opdat dese dingen secreet mochte blijven) dat U.L. een blintgen op mijn naem plecte, want hoewel het bij de vromen altemet wel goet gemeent wort, zo soude het door navertellen aen mijn naem geroert worden tot verhinde­ringe van goet te gescieden t’onsen nadeele tendeeren. U.E. hebbe principalijcken daer oock op te letten datter niet en wert vergeten te remonstreren de twee paepsche hoplyeden waervan den enen drye bevelhebbers mede seer bittere gesellen gestelt zijn: in de magistraet dat is voer ettelijcke jaren de broederen wel verclaert. Maer ’t schijnt dat het Godt dus gelieft dat sij het so plomp moeten maecken, dat se geen excuse als men haer dit remonstreert sullen connen maecken. Sodat ick can mijn niet langer binnen houden d’ontrouwicheyt die ick sie dat Godts kercke hul ..

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ghenade ende vrede door Christum

 

Eersame seer gunstige lieve broeder, ick heb uwen brief van date den 1 januari ontfanghen, het inhout van dien wel verstaen ende is mij seer lief om hooren datter arbeit gedaen wort bij de broeders ende kercken van Hollandt om den ellendigen staet der kercken in Sticht op te helpen; hope dat God het werck eenen goeden voortganck geven. Het heeft deser selver saecken aengaende onlancxs mede aen mij gescreven D. Ursinus, geweest dienaer binnen Utrecht althans tot Amsterdam oock so heb ick dese saecken aengaende schriftelijcke memorie lestle­den somer gegeven Martinus Nicolai, dienaer an De Lier dan also de broeder sulcxs op mij begheert uut den name der gedeputeerden des sonodi, so sal ick niettemin cortelijck verhalen wat mij bewost is.

 

Emmenes

Soeveel aengaet het dorp van Eemenes, een groot dorp sijnde hebbende twe parochiekercken, is de pastoor aldaer genaempt Heer Dirck een man die gelijck hij lange tijt daer gewoont heeft also oock noch vaste bij het pausdom blijft seer bitter tegens de religie is, oock de omleggende huysluyden alsowel van Goylant (sijnde de frontieren van Hollandt) als andere huysluyden kinderen op paepsche wijse doopt ende alle roomsche ceremoniën oeffent sonder alleen dat ick niet en weet te seggen voor seecker off hij openbare missen doet met opene dueren, dan wel so ick verstae met beslotene dueren. In sijn leven daerbij wel gewoon is een goeden sech metten boeren te drincken.

 

Woudenberch

Aengaende den Hendrick Janssen tot Woudenberch is niet alleen ongesont in leere mar oock so ongeregelt van leven dat het niet wel al te schrijven en is van daechlijcxe dronckenschappen, sulcxs dat men meer als eenmael de kerck op sonnendagen heeft moeten toesluyten opdat hij t’s morgens droncken sijnde hem niet onderstaen soude te predicken also van vechten ende slaen mette boeren, sijn huisvrouwe te slaen, dat hij meermaels persoonen die wij in onse stadt gheen houwelijcxe geboden en hebben konnen geven om wettelijcke oorsaecken wille tot hem sijn gelopen, mits dat se hem een stuck ghelts gaven so heeft hij se getraut. Dat hij oock een man sijnde een metselaer uut onse stadt die getrout ende geboden gehadt hadde bij ons met een vrouwe, hij wederom met een ander geboden gegeven heeft ende veel meer andere ongeregelt­heiden die lange tijt geduert hebben ende niet al te scrijven en sijn. Dan deselve Hendrick Janssen is nou bij de Staten 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Pagi noti                                                             Ignoti

 

Vinckeveen     grote God, Goeyert, dronckaert          Oijck

paeps, mortuus                             Jutfaes

Woudenberch   E.J. Puydt, impur. vita                         ’t Wael

x an adhuc ibi, et de doctrinae            Maerssen

Emmenes     paeps                                          Vreelandt

Baren         paep                                            Baambrug

Camerick     paeps                                          Loenersloot

Linschoten     paep, mort.                                  Ten Berch

x qualis ibi nunc, a Boxh.                Eembrug

Cockenghen     paeps                                              ’t Goy

Anckeveen     Stappaert, paeps, impur.                   Loosdrecht [doorgestreept]

Doorn         paep                                            Cortehoeff

Capelle      paep                                            Bunschoten

Schalckwijck     rudis                                            Leerssen

Luesden     paep sieckenbes.                                Birckt (?)

Soest         rudis                                            Werchoven

Ameronghen     Abcoh. (?) Pet.                                    Rijnswoude [doorgestreept]

Overlambroeck paep                                            Nichtevecht

Brueckelen     Eras.                                                     Wilnis

Hagesteyn     Pibo                                             Westbroeck

Segvelt      paep                                            Bunnick

Honswijck     paep                                            Vlueten

 

Seyst          Corn. Taam (?)                                     Coten

Mijdrecht     x qualis ibi                                   Polsbroeck

Lopick        Pi Janss Backer                              Ter Horst

Harmelen                                                            Nijendijck

Apk. Oijck     [doorgesteeept]                                  Achtienhoven

Houten           x An ibi min. ref.                            Oostveen

S. Martensdijck x An hic adhuc sit exorcista             Hoencop

Neer-Lambroeck Aelb. J.                                        Cudelsteert

Zuylen        obiit, ante      , et est alius             Zuylen [doorgestreept]

ex Frisia, cui satis bene convenit              Blaw Cappel

     excorcista                                   Langeraeck

x An ibi adhuc P. Daems, aut ubi is

 

 

Ref. Qui et ubi plues

 

Thamen

Mijdrecht

Apkoude

Houten

Ter Aade

De Vaerdt

Waverveen [doorgestreept]

 

 

 

Eenige particulariteyten van Rooms. exerc. tot Ut.

 

An Florentius noch dienaer is tot Houten

An in Montfoort umquam fuerit presbyterium, docente Bloch.^[67] et quis nunc ibi

Ubi Joh. Lindenius fungitur ministerio. In Mijdrecht bono testimonio.

An Adam Bill. sine testimonio Montfortii iverit aut quo

Bloch. dicit, veel ongeregeltheden voorbij te gaen, tot Mont.

an expediet illa ex ipso cognoscere.

Te vernemen uit Rob. de Hompenburch

Te vernemen aen Pollionem naer het verbael van de visitatie.

 

Henrick Janss Puyt is van Woudenberch ende is nu ontrent een maent geleden een ander in zijn plaets gecomen uut Vrieslant, naemptlyck van Sloten ende is genaempt Gherit Henricksz.

 

Tot Bonschoten staet eenen genaempt Jacob Vroom, hebbende eertijts geweest paep, doch is well bemint ende is ock nu veel beter van leeven dan hij plach te zijn.

 

Tot Baern ende der Eem staet een jonckman genaempt Thomas, heeft gestuydeert tot Staeten costen.

 

 

Tot Emmenes is doch den olden paep, die aldaer heeft gewest wel 36 jaeren, is genaempt Cornelis Rijckens ende is van Amersvoort. [later toegevoegd met andere hand] gaen t’Amersf.   de luyden bij de papen te doopen.

 

In die Loensrecht sijn twe pastoeren, den eenen zijnde den olden paep, genaempt Claes Jansz ende is van Muyden van geboert, staet in die groete kerck. Den anderen, staende in die clene kerck, is genaempt Peter Eduwaerts, is van affcompst een Vries, heeft gestaen tot Amsterveen.

 

Den duyvelbesweerder is noch aen de Mertensdam ende heeft seer veel versoecke om te belesen.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Erentachtbare seer geleerde godtsalige ende seer voorsienige domino Capasparo Grehovio, getrouwen d. des godtlicken Woord toe Rotterdam. Per amys (?).

 

Eersame, seer geeleerde, godtsalige, beminde broeder in den Heere.

 

Huiden acht dagen is die diener van Amersfoort Henricus Johannis bij mij geweest ende nae communicatoe van U E. missive geresolveert om vridaechs naestvolgende toe Utrecht bij den dienaren alldaer om den inhoudt van U E. missive te effectueren. Ende hoewell die van Ames­foert U E. onse wedervaren sullen overscriven ofte allreede gedaen mogen hebben, niettemen kan tegenswoerdich niet naelaten op onse wedervaren mijne versoecke u l. te ondecken dat in consideratie bij Geerobulum voer vele maenden sekere geconcipieerde kerckenordeninge alle den Heeren Gedeputeerden van Staten is geëxhibiert geworden. Ende mijns achtens well te bedochten staet dat hij seer tot gelegener tijt sall mogen arbeiden dieselve om gearesteeret ende advoieret te werden. Die oock onse versoecke weinich scheen te achten (niettegenstaende dominus Caesarius met zinen sone hun vele anders verclaerden), remonstrierende uut sekere minute wat van hem allrede gedaen ware. Oock dat het hem laet aensien dat moegelick voer lang eenige notule van de gemeine staet der kercken allhier gemaecket sall mogen werden. Oversulchs salde mijne advise misgaders begeeren wel wesen dat die raet (?) bij u l. kercken geramet met den eersten gevordert mochte werden. Ende dat die Heeren Staten gesoliciteert worden te bleiven bij die generale ordre der kercken , salvo dat sie eenige pointen in denzelven hare E.  besmadelick sinde met gemeiner advise van die kercken in dese provincie gelimiteert ofte gealterieret werden. Andersins wel te bedochten is, dat wij samen in die ordere der kerc­ken niet accordierende, den Heeren Staten moegen veroersaken die beleidunge der kercken tenemael haer aen te nemen ende dat Gerobuli imaginatie naerdere effecte solde mogen soertieren, niettegenstaende d’Avocaet Pollius – [i.m] Advocaet van ’t landt, sinde die wel­standt van de kercke van harten toegedaen – sekretelick goede hopenunge op Gerobuli overge­gevene kerckenordre weinig gelettet sall werden heeft gegeven. ‘Twelck geschiedende als ick mede wel vertoonnen, so sal ’t nochtannich een niuwe dissensie baren, ‘twelck doer die kercken ende andere provinsie van Hollandt lichtelick met den eersten sall konen worden voergecomen ende verhoedet. Soo u l. eenige gelgentheit heeft om die goede tijdinge ende novellen te communicaren, sall ons vruntscape geschieden, die wij seer geerne nae vermoegen bereit staen te vergelden nae vermoge.

 

Eersame u l. hiermede Gode ende ’t woort Ziner genade bevelende.

Actum uuit Rhenen desen XVI maii onses styls 1602

 

Oude bekende vrundt ende broeder

seer dienstelick

 

Wilhelmus van Oosterzee^[68]

 

 

 

 

 

 

 

 

Ghenade ende vrede door Christum

 

Eersame welgeleerde ende godsalige broeder.

 

Desen dient om u l. weeten te laten dat ick uwen brief van date den 9 maii ontfanghen heb ende over dien mijnen collega ende onse ouderlingen mij beraetslaecht hebbende, so ben ick gereyst opten 10 maii stilo nostro na Renen ende Wijck, ende met beide de dienaers so gesproecken dat sij verwillichden om opten 14 maii tot Utrecht te comen, ten fine dat wij tsamentlijck de dienaers van Utrecht souden aenspreecken, volgende het inhout van uwen missive. Wij dan tsamentlijck opten bestemden dacht tot Utrecht gecomen sijnde, hebben voor eerst aeng­esproocken d. Pollio den Advocaet. Op hem seer ootmoedelijck versocht, dat nadien hem wel bekent was den staet der kercken in Sticht ende wij seeckerlijck wisten, dat hem de eere Gods ende de bevorderinghe van de goede ordre ende welstant der kercken ter herten ghinck, oock lief ende aengenaem was. Oversulcxs seer vrientlijck op hem versochten, oft hij ons niet eenen wech wiste te wijsen ofte eenen goeden raet te geven, hoe ende op wat maniere wij door believen van de Heeren Staten van Sticht souden moghen comen tot classicale bijeencoemste, teneynde de vervallenheiden weder opgricht ende over de beroepinge der dienaren beter opsicht ende regaert mochte ghenomen werden. Item dat also wij verstonden dat voorhanden was een bescrijvinge van Staten ende Steden van Sticht, in welcke gehandelt soude werden over eene kerckenordeninge bij Gerobulum ghemaect, die soodanich was, dat wij die niet en begheerden aen te neemen. Hebben gevraecht oft niet soude konnen geschieden, dat eer dat de Heeren Staten daer wat inne deeden, wij als kerckelijkcke personen daerop souden moghen gehoort werden om daerop te seggen.

Daerop ons de Advocaet seer beleefdelijck ende vriendelijck heeft geantwoort, dat ten tijden als hij ouderlinck was, de kercke van Utrecht op Gerobulum begheert heeft dat hij een kercke­nordeninge wilde concipiëren ende die eerst te communicaren met twe dienaers ende twe ouderlinghe, daertoe d. Pollio een geordineert was. Dat so hij nou verstont Gerobulus wel een ordeninge bij hemselven gemaect hadde, maer haer niet gecommuniceert. Beloofde oock dat in de saecke van de kerckenordeninge niet gedaen soude worden ofte wij souden eerst daerop gehoort werden. Ende als wij seiden dat wij van meeninge waren om te ghaen bij de dienaers van Utrecht ende op haer versoecken, dat sij toch wilden met ons ende wij met haer bij de Heeren Staten aenhouden ende versoecken, dat wij gelijck andere provintiën mochten comen tot classicale ende synodaelsche bijeencoemste – so en heeft hij sulcxs niet quaet gevonden, maer riet eerst Cesarium ende sijnen soon aen te spreecken, omdat (na sijn beduncken) die twe wel so tractabel ende seggelijck waren. Also van de Advocaet scheidende , hebben hem gebeeden in dese saecken soveel hem moegelijck was de eere Gods te willen helpen vorderen.

Ende sijn onder ons vier dienaers gecomen ten huise van Casarius. Hebben hem de saecke aengedient, die se hem (soveel wij mercken konden) wel liet behaghen. Ende heeft oock beneersticht dat de dienaers van der stadt Utrecht alle vier sijn vergadert ten huise Gerobuli te een uren na de middach, alwaer wij met ons vier dienaers, namelick twee van Amersfoort, Renen ende Wijck mede bijgecomen sijn.

 

 

 

 

 

 

 

 

         

 

---

 

^[1] Henricus Boxhorn, geb. Brussel ca. 1545; pastoor, geref. pred. Wermelskirchen (Berg) 1585, Woerden 1592, Breda 1602; verdreven 1625. Overl. Leiden 1631.

^[2] Caspar Nicolai Swerinchusius (Grevinckhovius), geb. Dortmund 1550, geref. pred. Zaltbommel 1573, ‘s-Hertogenbosch 1578, Rotterdam 1579. Overl. 1606. BLGNP, IV, 151-152.

^[3] Bedoeld zijn vader en zoon Caesarius (de Keyser). Vader Henricus, geb. Zaltbommel ca. 1550, gevlucht naar Keulen 1567, rector Zaltbommel 1572-1574, geref. pred. Dordrecht jan. 1577, Schoonhoven sept. 1577, Utrecht 1581; afgezet 1619; overl. 1628. Zoon Gerardus studeerde theologie en overleed in 1602. BLGNP, III, 70-71. 

^[4] Henricus van den Corput, geb. Breda 1536, advocaat Breda 1562, gevlucht 1567. Geref. pred. Hochum (Palts) 1574-1576, Dordrecht 1578. Overl. 1601. BLGNP, III, 83-85.

^[5] Johannes Mauritii Bergerus (ab Ebersberch), geb. Neurenberg, Franciscaner monnik, luthers pred. Essen 1589, Unna 1593-1596. Geref. pred. Haren 1596, Visvliet 1597, Zutphen 1597-1599, Utrecht 1600. Afgezet 1605. Geref. pred. Leusden in 1605, medicus Amsterdam. Overl. na 1614.

^[6] Johannes Fontanus, geref. pred. Arnhem 1578-1615.

^[7] Henricus Conchardus (Conckaerts), geb. Mechelen, geref. pred. Erlenbach (Palts), Utrecht 1594, overl. 1600.

^[8] D.i. geuzen of gereformeerden.

^[9] Gerrit Hendriksz. van Bree, die vanuit het Friese Sloten in 1601 naar Woudenberg kwam.

^[10] Dirk Rijcksens (van Amersfoort).

^[11] Nicolaus Nicolai Dael.

^[12] Johannes Uytenbroek.

^[13] Andreas Bartholdi.

^[14] Anselmus Daniëlsz. van Bloemersweerdt.

^[15] Cornelius van Eck.

^[16] Godefridus Nicolai.

^[17] Abraham Jansz. van Diepenbrouck.

^[18] Erasmus Backer.

^[19] Johannes Venator (de Jager), geb. Duisburg ca. 1565, rector Wezel 1591-1592, geref. pred. ‘s-Heerenberg 1592, Nijmegen 1596, overl. 1598.

^[20] Caspar Solingius, geref. pred. ‘s-Heerenberg 1597, overl. 1617.

^[21] Sebastiaan Heldt.

^[22] Peter Damisse.

^[23] Wigboldus Belida.

^[24] Elbertus Rijcksz. (Richardi) Proot.

^[25] Thomas Anthoniusz. Hissinck.

^[26] Jacobus Herdenbergh.

^[27] Everhardus Alberti.

^[28] Tielman Jansz. Goys.

^[29] Jacob Jacobsz. Moy.

^[30] Johan Gerritsz van Blocklandt.

^[31] Wernerus Coenraads (Conradi).

^[32] Deze Josius is niet te identificeren. Hij werd uiteindelijk niet aangesteld in Zeist.

^[33] Gerbrandus Jansz Schagen.

^[34] Cornelius van Eck.

^[35] Gervasius van Driel.

^[36] Een voorganger met deze naam is te Cothen onbekend. Mogelijk doelt Cothenus hier op Anselmus Daniëlsz. van Bloemersweerdt, die in deze tijd te Doorn stond.

^[37] Erasmus Backer.

^[38] Christianus Lennep.

^[39] Theodorus Johannis (Tieleman Jansz.) Goys. Hij vertrok naar Heusden.

^[40] Wernerus Coenraads (Conradi).

^[41] Betreft Johannes Mauritii Bergerus.

^[42] Johannes Blijenstein, pred. te Burum (cl. Dokkum) 1592-1604

^[43] Henricus van den Corput, Casparus Swerinchusius en Johannes Wtenbogaert

^[44] Henricus Johannis, pred. te Amersfoort 1595-1618.

^[45] Betreft Hendrick Jansz Puydt.

^[46] Hetzelfde document is te vinden in RAU: Archief Staten van Utrecht, Ordonnantie ende instructie by den Staten ‘slandts van Utrecht op ’t beroepen der ministers ende dienaeren des godlycken Woordts, mitsgaders ’t stellen der ouderlingen ende diakenen ende oock op hoer respective ampten ende offitiën gemaeckt ende gearresteert op den Vien dach february 1590 [onderstont: ende by sijn Ex.tie in accepteren van het gouvernement geapprobeert]

^[47] In margine naast art. 20, tweede regel staat: Nota plane sit contrarie.

^[48] In margine naast art. 24, derde regel staat: De dienaren slaeven van de magistraten.

^[49] In margine naast art. 25, tweede regel staat: ??

^[50] Betreft art. 32 van de Gelderse synode, bijeen te Harderwijk. Zie J. Reitsma, S.D. van Veen, Acta der provinciale en particuliere synoden, gehouden in de Noordelijke Nederlanden gedurende de jaren 1572-1620, deel IV (Groningen 1895) 79.

^[51] Mogelijk wordt bedoeld Cornelis Antonisz, monnik te Oostbroek en van 1590 tot 1602           pred. te Zeist.

^[52] doorgestreept is: gestoten.

^[53] D.i. peetvaders.

^[54] Floris Gerritsz van Es, pred. te Houten 1601-1612.

^[55] Cornelius van Eck, predikant te Schalwijk 1580-1606.

^[56] D.i. kar

^[57] Johannes Ursinus, geb. Bretten (Palts) ca. 1560, pred. Franckenthal 1584, Utrecht 1594, politiek afgezet 1599, pred. Amsterdam 1600, overl. dec. 1620.

^[58] In margine staat: na dese artickelen bij selve te verneemen.

^[59] Cornelis Anthonisz, monnik te Oostbroek, pred. Zeist 1590-1602.

^[60] D.i. een verloren zaak. De laatste zin is in ander handschrift toegevoegd.

^[61] In margine: Desen zelven paep vervoordert hem oock den crancken te belesen ende te seggen dat se betoovert zijn.

^[62] In margine: Nota lesten woort ter ..de hierop te letten.

^[63] In margine: Dese Cornelis is oock een man zeer dissoluyt van leven, namelick in dronc­kenschap ende vechten. Patet (?)

^[64] Robbert Woutersz de Ridder, ex-monnik uit Vlaanderen, pred. Nieuwkoop 1588-1591.

^[65] Henricus Reineri, pred. Ter Aar 1589-1593.

^[66] Dit is Hermannus Herbers, pred. te Gouda.

^[67] Bedoeld wordt Gerardus Blockhovius.

^[68] Wilhelmus van Oosterzee, pred. te Rhenen 1591-ca. 1620.